K/DOBRA KAPITAŁOWE
XwL J///ł///2Jłł !_/_/ / / / /
DOBRA KAPITAŁOWE^
^/^/NA-W •/itltlŁg.lt.y.lt.lŁltjtM' -V ~~J^f
POPYT
PODAŻ
Rys. 3.1. W systemie cen konkurencyjnych gra podaży i popytu na rynkach służy rozwiązywaniu triady problemów ekonomicznych - co, Jak i dla kogo
Wszystkie zależności popytowe to pola zakratkowane; wszystkie zależności podażowe - zaznaczone paskami. Zauważmy, jak konsumenckie głosowanie za pomocą pieniądza współgra na rynkach dóbr wyższych z dotyczącymi podaży decyzjami przedsiębiorstw, przyczyniając się w ten sposób do określenia, co ma być produkowane. A także, jak popyt przedsiębiorstw na nakłady (czyli na czynniki produkcji) w konfrontacji z podażą pracy i innych nakładów na zaznaczonych w dolnym kółku rynkach czynników współdziała w procesie wyznaczania wypłat z tytułu płac, rent i procentów. Konkurencja między przedsiębiorstwami o jak najkorzystniejszy zakup czynników i zbyt produktów określa, jak (jaką techniką) mają być produkowane dobra. (Jednakowoż wszystkie elementy na tym wykresie oddziałują na siebie nawzajem. Co zależy od niższej części wykresu, dla kogo zależy od jego części górnej; płace stolarzy i cieśli zależą od popytu na budownictwo mieszkaniowe, a popyt na futra zależy od rent z tytułu własności terenów roponośnych.)
TRZY FUNKCJE RZĄDU
Przy rozpatrywaniu funkcji rzędu na ogół zakładamy, że ustala on "reguły ruchu". Jakie są jednak jego specyficzne ekonomiczne funkcje? Jest ich trzy, a dotyczą one zapewnienia efektywności, sprawiedliwości podziału oraz stabilności. Działania państwa dotyczące efektywności to wysiłki na rzecz skorygowania ułomności rynku takich, jak na przykład monopol. Programy rządowe służące sprawiedliwości i równości wykorzystują techniki takie, jak redystrybucja dochodu odzwierciedlająca troskę społeczeństwa o ubogich czy upośledzonych. Polityka stabilizacji zmierza do redukowania "szczytów" i "dolin" cyklu gospodarczego przez zmniejszanie bezrobocia i inflacji oraz promowanie wzrostu gospodarczego. Przeanalizujmy pokrótce każdą z tych funkcji.
Efektywność
Jak to widzieliśmy wcześniej, gospodarki poszczególnych krajów niekiedy cierpią wskutek ułomności rynku. W systemie konkurencyjnym wielu wytwórców po prostu nie zna najtańszych technik wytwarzania i koszty nie spadają J do minimum. Na rzeczywistych rynkach przedsiębiorstwo może uzyskać tyle l samo w wyniku utrzymania wysokiego poziomu ceny i w wyniku utrzymywa-j§ nią wysokiego poziomu produkcji. W innych znowu dziedzinach obserwujemy •^B występujące na ogromną skalę "przecieki" szkodliwych zanieczyszczeń albo .•• cennej informacji i wiedzy do innych przedsiębiorstw czy konsumentów. ^H W każdym z tych przypadków jakaś ułomność rynku prowadzi do nie-
Jak to wiedzą już teraz ekonomiści, gospodarka, w której rządzi koń-kurencja doskonała, zmierza do takiego poziomu i takiego sposobu alokacji nakładów i wyników, przy których zostają spełnione warunki efektywności Gospodarka efektywna to gospodarka znajdująca się na swojej krawędzi możliwości produkcyjnych. Jednakowoż z chwilą, gdy wystąpi konkurencja niedoskonała, społeczeństwo może się przesunąć na obszar leżący poniżej krawędzi p-p. Zdarzy się to na przykład wtedy, kiedy jedyny sprzedawca jakiegoś dobra (monopol) niebotycznie podwyższy swoją cenę, ograniczając produkcję, aby osiągnąć zyski wyższe od normalnych. Kiedy sprzedawców jest niewielu, brak mechanizmów hamujących i równoważących, które gwarantowałyby wyznaczanie ceny przez koszty. W takich okolicznościach zaś prawdziwość doktryny niewidzialnej ręki może się rozwiać.
Historycy sprzeczają się o to, czy złoty wiek konkurencji doskonałej rzeczywiście kiedykolwiek istniał. Istotnie, cynik mógłby powiedzieć o konkurencji doskonałej to, co Bernard Shaw powiedział o chrześcijaństwie: jedyny kłopot w tym, że nigdy nie próbowano go w praktyce. Na pewno konkurencja obecnie nie jest "doskonała" w rozumieniu ekonomicznym. Nie mamy nawet pewności, czy w miarę jak sama natura procesów produkcji i postępu technicznego skłaniają przedsiębiorstwa do ekspansji, konkurencja staje się coraz mniej czy coraz bardziej doskonała.
Efekty zewnętrzne. Niewidzialna ręka może także prowadzić gospodarkę w fałszywym kierunku, jeżeli działalność gospodarcza przekracza ramy rynku. Zjawiska takie - czyli efekty zewnętrzne (externalities) - występują w przypadku zanieczyszczenia atmosfery, kiedy jakaś fabryka wypluwa dymy, wyrządzając szkodę lokalnej społeczności i naruszające jej własność, a pomimo to przedsiębiorstwo nie ponosi w związku z tym żadnych kosztów.
Ten przegląd niedostatków doktryny niewidzialnej ręki jest prologiem części B niniejszego rozdziału. W części tej, rozważając rolę państwa w naszej gospodarce mieszanej, przebadamy słabe strony rynku, takie jak wpływ monopolu i czynników zewnętrznych. Wprowadzamy tutaj sprawę owych niedostatków, aby nieco utemperować nasz entuzjazm dla mechanizmu rynkowego. Dowiedziawszy się o działaniu niewidzialnej ręki, nie powinniśmy jednak popadać w nadmierne uwielbienie dla piękna mechanizmu rynkowego i dostrzegać w nim samą tylko doskonałość, kwintesencję opatrznościowej harmonii, znajdującą się ponad ingerencją rąk ludzkich.
B. ROLA PAŃSTWA W GOSPODARCE
Pierwszy rzut oka na to, jak gospodarka rynkowa rozwiązuje trzy pod stawowe problemy ekonomiczne, może napełnić czytelnika jedynie pet nym czci podziwem.
[
I wtedy poczulem się... jak dumny Cortez, gdy orlimi oczyma Spoglądał na Pacyfik - a wszyscy jego towarzysze Patrzyli jeden na drugiego z pokornym osłupieniem...
Keats On First Looking into Chapmans Homer
Musimy pamiętać, że niewidzialna ręka może niekiedy sprowadzić gos-darkę na manowce. Jak już wspominaliśmy, kraje o gospodarce rynkowej hvwają niekiedy trapione ułomnościami rynku, takimi jak działania monopoli • wnływ efektów zewnętrznych; są one narażone na powtarzające się periody-7nje eksplozje inflacji i bezrobocia i, na koniec, obserwowany w gospodarkach rynkowych podział dochodu może się okazać nie do przyjęcia dla wyborców wyrażających swoje stanowisko w głosowaniu.