T. Smyczyński: Prawo rodzinne i opiekuńcze, Warszawa 2001, s. 177-178 oraz patrz np. W. Stojanowska: Rozwód a dobro dziecka, Warszawa 1979, s. 84-108, J. Winiarz, w: System..., s. 544-547, J. Panowicz-Lipska: Skutki prawne separacji faktycznej, Poznań 1991, s. 21-38.
Na temat normatywnej koncepcji małżeństwa patrz uwagi do art. 1, a co do prawnego modelu rozwodu - patrz także T. Sokołowski: Skutki prawne rozwodu, s. 18 i n.
Ewolucja przepisów o rozwodzie w prawie polskim
4. W okresie międzywojennym prawo małżeńskie w Polsce nie zostało zunifikowane. Obowiązywały więc różne jego systemy, które - przedstawiając w skrócie - zawierały następujące unormowania. W województwach centralnych (w b. Królestwie Kongresowym) obowiązywało prawo małżeńskie z 1836 r., natomiast na ziemiach wschodnich - rosyjskie prawo cywilne (tom X część 1 Zwodu Praw) z 1832 r. Prawo małżeńskie z 1836 r. przewidywało separację dla małżonków wszystkich wyznań, a rozwód dostosowywało do przepisów prawa wyznaniowego (wyznający religię rzymskokatolicką nie mogli się zatem rozwodzić), rosyjskie prawo cywilne zaś jeszcze bardziej dostosowywało regulację dotyczącą małżeństwa do zasad poszczególnych wyznań. W województwach południowych (b. dzielnica austriacka) obowiązywał kodeks cywilny austriacki z 1811 r., który przewidywał separację i rozwód, jednakże ten ostatni nie był dopuszczalny dla katolików. Na obszarze b. zaboru pruskiego obowiązywał kodeks cywilny niemiecki z 1896 r. (BGB), dopuszczający separację i rozwód bez względu na wyznanie. Na części obszarów południowych (Spisz, Orawa) obowiązywało prawo węgierskie (ustawa o małżeństwie z 1894 r.), które przewidywało separację i rozwód (szerzej na ten temat patrz S. Grzybowski, w: S. Grzybowski, I. Różański: Prawo rodzinne. Komentarz, Kraków 1946; J. Panowicz-Lipska: Skutki prawne separacji faktycznej, Poznań 1991, s. 38-41 i powołane tam piśmiennictwo).
5. Instytucję rozwodu dla całego obszaru naszego państwa wprowadziło z dniem 1 stycznia 1946 r. Prawo małżeńskie (dekret z 25 września 1945 r., Dz.U. Nr 48, poz. 270), znosząc jednocześnie instytucję separacji prawnej, występującą w prawie małżeńskim obowiązującym dotychczas w niektórych dzielnicach Rzeczypospolitej. Dekret ten stanowił (art. 24), że "na żądanie jednego z małżonków sąd orzeka rozwód, jeżeli uzna, że wzgląd na dobro niepełnoletnich dzieci nie stoi temu na przeszkodzie, oraz jeżeli stwierdzi stały rozkład pożycia małżeńskiego, w szczególności dlatego, że drugi małżonek: (...)" - tu następowało przykładowe wyliczenie przyczyn rozkładu (były to w skrótowym ujęciu: cudzołóstwo, nastawanie na życie powoda lub jego dziecka, odmawianie środków na utrzymanie rodziny, opuszczenie wspólnego zamieszkania bez słusznej przyczyny, dopuszczenie się przestępstwa hańbiącego, hulaszcze lub rozwiązłe życie, uprawianie zajęcia hańbiącego lub ciągnienie zeń zysków, nałogowe pijaństwo lub narkomania, weneryczna choroba zaraźliwa dla małżonka lub niebezpieczna dla potomstwa, choroba psychiczna, niemoc płciowa przed ukończeniem 50 roku życia). Z przytoczonych sformułowań widać zatem, że według wspomnianego dekretu (art. 24): a) przesłanką konieczną orzeczenia rozwodu był "stały" rozkład pożycia małżeńskiego, wywołany przez ważną przyczynę (były to przyczyny zarówno zawinione, jak i niezawinione wymienione przykładowo w dekrecie), b) wzgląd na dobro małoletnich dzieci wyłączał dopuszczalność orzeczenia rozwodu. W drodze wykładni art. 24 dekretu orzecznictwo doprowadziło do ukształtowania zasady rekryminacji, odmawiając małżonkowi, który wyłącznie swoim zawinionym zachowaniem doprowadził do trwałego rozkładu pożycia, możliwości uzyskania rozwodu na jego żądanie; za dopuszczalne przyjęto natomiast orzeczenie rozwodu z winy obojga małżonków (np. orz. SN z dnia 28 maja 1948 r., WA.C. 126/48, OSN 1948, nr III, poz. 128 z glosą K. Brzowskiego w PiP 1949, nr 5, s. 113; oraz z dnia 10 czerwca 1948 r., I C 286/48, PiP 1948, nr 12, s. 111 z glosą J. Witeckiego).