Psychologia zdrowia okre-'i na Jest natomiast jako wynik zastosowania podstaw teoretycznych jjologii do zrozumienia natury zdrowia i choroby (Matarazzo, IQ«4). W miarę dojrzewania naukowego obu dyscyplin, coraz mniejszą e przykładano do czynienia rozróżnień pomiędzy tymi dziedzinami raz pomiędzy nimi a podejściem reprezentowanym przez nauki medy-zne. Obecnie wysiłki badaczy mające na celu ustalenie czynników wyróżniających te dziedziny, skoncentrowane są raczej na zagadnieniach nraktycznych, takich jak sprawa kształcenia i szkoleń (Taylor, 1987), nawiązanie współpracy z przedstawicielami innych dyscyplin klinicznych (Pomerleau, Rodin, 1986) i zagadnienia opłacalności usług (Taylor, 1987); a także na problemach teoretycznych, takich jak modele ad-dytywne i interakcyjne (Cohen, Wills, 1985) oraz rola środowiska w tworzeniu, nie zaś tylko sprawdzaniu prawdziwości skonstruowanych teorii (Rodin, 1983).
Innym wskaźnikiem dojrzewania omawianych dyscyplin naukowych są dotyczące ich osiągnięć rozdziały w „Annual Review". W pierwszym z nich (Miller, 1983), przytoczono badania, mające na celu przekonanie sceptycznych wobec zagadnień przedstawicieli medycyny, iż zmienne psychospołeczne i behawioralne wpływają na powstanie, przebieg oraz leczenie chorób somatycznych. Pomimo istniejącego wciąż w pewnych kręgach niedowierzania odnośnie tych faktów (An-gell, 1985), drugi rozdział „Annual Review", jaki ukazał się w tym samym roku (w którym opublikowano artykuł Angel na łamach „New England Journal of Medicine"), zawierał podstawowe dane wskazujące nie tylko na znaczenie zachowań dla zdrowia i choroby, ale także na pewne mechanizmy pośredniczące pomiędzy zmiennymi psychospołecznymi a stanem somatycznym człowieka (Krantz i wsp., 1985). Badania, o których mowa w obecnym omówieniu, dostarczają dalszych i bardziej pewnych informacji na temat tego, w oparciu o jakie zasady działają mechanizmy psychofizyczne, stanowiące pomost łączący czynniki psychospołeczne i behawioralne ze zjawiskami zdrowia i choroby, a także mówiące o prawdopodobnych interakcjach zachodzących po-nuędzy tymi czynnikami.
Aby podsumować przytaczane zagadnienia należące do literatury Przedmiotu oraz podkreślić możliwości dalszego, praktycznego zastosowania podejścia, które akcentuje sposoby przetwarzania interakcji po-
63
między zmiennymi, ze względu na złożone i wieloczynnikowe przyczyny znajdujące się u podłoża zdrowia i choroby, nadaliśmy niniejszemu artykułowi następującą strukturę. Najpierw opisujemy grupę zmiennych niezależnych, które, jak stwierdzono, najwyżej korelują ze zdrowiem i chorobą. Ta część publikacji zawiera: (a) zmienne predysponujące (jak np. Wzór Zachowania A); (b) czynniki poznawcze (jak np. reprezentacje poznawcze i ocena poznawcza choroby); (c) zmienne należące do środowiska społecznego, w tym zjawisko wsparcia społecznego; (d) zmienne społeczno-kulturowe (jak np. wiek, płeć, pochodzenie etniczne oraz status finansowy). Wymienione zmienne wydają się wpływać na powstanie lub brak choroby bezpośrednio lub też poprzez fakt, iż wywierają one wpływ na scharakteryzowaną poniżej, drugą kategorię zmiennych.
W drugiej części, dokonamy przeglądu konkretnych zachowań wpływających na zjawiska zdrowia i choroby. Są to: (a) radzenie sobie ze stresem; (b) zgoda i zaangażowanie pacjenta w proces leczenia; (c) używanie i nadużywanie środków (uzależnienia); (d) podejmowanie aktywności fizycznej i inne zachowania sprzyjające zdrowiu. Grupa zachowań promujących i niszczących zdrowie nie jest stała. Zachowania zmieniają się będąc funkcją motywacji, zyskiwanego dzięki nim uznania, wsparcia społecznego itp. Wpływają na nie także intensywnie od-działywające zmienne sytuacyjne, takie jak wymienione w trzeciej części naszego artykułu. W omawianym fragmencie przytaczamy wyniki badań mówiące o tym, iż największy wpływ behawioralnych i psychospołecznych zmiennych na zdrowie i chorobę można zaobserwować w momencie, gdy system zostanie sprowokowany do reagowania. D* najdokładniej zbadane czynniki wyzwalające tego typu reakcje, to ogólnie rozumiany stres, niezależnie od tego, czy jest on związany ze zdro wiem, czy też nie, oraz szczególnie stan choroby.
Wreszcie w części czwartej naszego opracowania będziemy mówu o dwóch grupach chorób, najszerzej omawianych w ramach badań Pr0 wadzonych w psychologii zdrowia: nowotworach oraz chorobie wienc° wej. Przytoczymy badania dotyczące bezpośrednich efektów wyw^ nych przez wiele zmiennych behawioralnych i psychospołecznych, z z. akcentowaniem tych, które sugerują istnienie interakcji pomiędzy V czynnikami oraz tych, które dostarczają informacji na temat niech zmów wyjaśniających badane zjawiska.
64
Zmienne niezależne istotne dla zdrowia i choroby
Czynniki predysponujące do zdrowia i choroby
Sugeruje się istnienie kilku możliwych sposobów powiązania typu obowości człowieka z chorobą (Friedman, Booth-Kewley, 1987): t ) niektóre cechy osobowości mogą stanowić wynik oddziaływania horoby na człowieka; (b) czynniki osobowościowe mogą spowodować chorobę w wyniku motywowania człowieka do podejmowania zachowań niesprzyjających zdrowiu; (c) osobowość może wpływać bezpośrednio na powstanie choroby za pomocą mechanizmów psychofizjo-logicznych; (d) osobowość może być powiązana z chorobą poprzez istnienie trzeciej, nieznanej dotąd zmiennej, o charakterze biologicznym; (e) w relacji między osobowością i powstaniem choroby może pośredniczyć wiele różnych sprzężeń zwrotnych pomiędzy czynnikami wyzwalającymi chorobę a efektami przez nie wywołanymi. Tworzone pojęciowe rozróżnienia pomiędzy wymienionymi alternatywami, doprowadziły w ostatnich latach do zaistnienia omówionych poniżej postępów dotyczących teoretycznych podstaw związku pomiędzy osobowością a zachorowaniem.