Psychologia zdrowia okre-'i na Jest natomiast jako wynik zastosowania podstaw teoretycznych jjologii do zrozumienia natury zdrowia i choroby (Matarazzo, IQ�4). W miar� dojrzewania naukowego obu dyscyplin, coraz mniejsz� e przyk�adano do czynienia rozr�nie� pomi�dzy tymi dziedzinami raz pomi�dzy nimi a podej�ciem reprezentowanym przez nauki medy-zne. Obecnie wysi�ki badaczy maj�ce na celu ustalenie czynnik�w wyr�niaj�cych te dziedziny, skoncentrowane s� raczej na zagadnieniach nraktycznych, takich jak sprawa kszta�cenia i szkole� (Taylor, 1987), nawi�zanie wsp�pracy z przedstawicielami innych dyscyplin klinicznych (Pomerleau, Rodin, 1986) i zagadnienia op�acalno�ci us�ug (Taylor, 1987); a tak�e na problemach teoretycznych, takich jak modele ad-dytywne i interakcyjne (Cohen, Wills, 1985) oraz rola �rodowiska w tworzeniu, nie za� tylko sprawdzaniu prawdziwo�ci skonstruowanych teorii (Rodin, 1983).
Innym wska�nikiem dojrzewania omawianych dyscyplin naukowych s� dotycz�ce ich osi�gni�� rozdzia�y w �Annual Review". W pierwszym z nich (Miller, 1983), przytoczono badania, maj�ce na celu przekonanie sceptycznych wobec zagadnie� przedstawicieli medycyny, i� zmienne psychospo�eczne i behawioralne wp�ywaj� na powstanie, przebieg oraz leczenie chor�b somatycznych. Pomimo istniej�cego wci�� w pewnych kr�gach niedowierzania odno�nie tych fakt�w (An-gell, 1985), drugi rozdzia� �Annual Review", jaki ukaza� si� w tym samym roku (w kt�rym opublikowano artyku� Angel na �amach �New England Journal of Medicine"), zawiera� podstawowe dane wskazuj�ce nie tylko na znaczenie zachowa� dla zdrowia i choroby, ale tak�e na pewne mechanizmy po�rednicz�ce pomi�dzy zmiennymi psychospo�ecznymi a stanem somatycznym cz�owieka (Krantz i wsp., 1985). Badania, o kt�rych mowa w obecnym om�wieniu, dostarczaj� dalszych i bardziej pewnych informacji na temat tego, w oparciu o jakie zasady dzia�aj� mechanizmy psychofizyczne, stanowi�ce pomost ��cz�cy czynniki psychospo�eczne i behawioralne ze zjawiskami zdrowia i choroby, a tak�e m�wi�ce o prawdopodobnych interakcjach zachodz�cych po-nu�dzy tymi czynnikami.
Aby podsumowa� przytaczane zagadnienia nale��ce do literatury Przedmiotu oraz podkre�li� mo�liwo�ci dalszego, praktycznego zastosowania podej�cia, kt�re akcentuje sposoby przetwarzania interakcji po-
63
mi�dzy zmiennymi, ze wzgl�du na z�o�one i wieloczynnikowe przyczyny znajduj�ce si� u pod�o�a zdrowia i choroby, nadali�my niniejszemu artyku�owi nast�puj�c� struktur�. Najpierw opisujemy grup� zmiennych niezale�nych, kt�re, jak stwierdzono, najwy�ej koreluj� ze zdrowiem i chorob�. Ta cz�� publikacji zawiera: (a) zmienne predysponuj�ce (jak np. Wz�r Zachowania A); (b) czynniki poznawcze (jak np. reprezentacje poznawcze i ocena poznawcza choroby); (c) zmienne nale��ce do �rodowiska spo�ecznego, w tym zjawisko wsparcia spo�ecznego; (d) zmienne spo�eczno-kulturowe (jak np. wiek, p�e�, pochodzenie etniczne oraz status finansowy). Wymienione zmienne wydaj� si� wp�ywa� na powstanie lub brak choroby bezpo�rednio lub te� poprzez fakt, i� wywieraj� one wp�yw na scharakteryzowan� poni�ej, drug� kategori� zmiennych.
W drugiej cz�ci, dokonamy przegl�du konkretnych zachowa� wp�ywaj�cych na zjawiska zdrowia i choroby. S� to: (a) radzenie sobie ze stresem; (b) zgoda i zaanga�owanie pacjenta w proces leczenia; (c) u�ywanie i nadu�ywanie �rodk�w (uzale�nienia); (d) podejmowanie aktywno�ci fizycznej i inne zachowania sprzyjaj�ce zdrowiu. Grupa zachowa� promuj�cych i niszcz�cych zdrowie nie jest sta�a. Zachowania zmieniaj� si� b�d�c funkcj� motywacji, zyskiwanego dzi�ki nim uznania, wsparcia spo�ecznego itp. Wp�ywaj� na nie tak�e intensywnie od-dzia�ywaj�ce zmienne sytuacyjne, takie jak wymienione w trzeciej cz�ci naszego artyku�u. W omawianym fragmencie przytaczamy wyniki bada� m�wi�ce o tym, i� najwi�kszy wp�yw behawioralnych i psychospo�ecznych zmiennych na zdrowie i chorob� mo�na zaobserwowa� w momencie, gdy system zostanie sprowokowany do reagowania. D* najdok�adniej zbadane czynniki wyzwalaj�ce tego typu reakcje, to og�lnie rozumiany stres, niezale�nie od tego, czy jest on zwi�zany ze zdro wiem, czy te� nie, oraz szczeg�lnie stan choroby.
Wreszcie w cz�ci czwartej naszego opracowania b�dziemy m�wu o dw�ch grupach chor�b, najszerzej omawianych w ramach bada� Pr0 wadzonych w psychologii zdrowia: nowotworach oraz chorobie wienc� wej. Przytoczymy badania dotycz�ce bezpo�rednich efekt�w wyw^ nych przez wiele zmiennych behawioralnych i psychospo�ecznych, z z. akcentowaniem tych, kt�re sugeruj� istnienie interakcji pomi�dzy V czynnikami oraz tych, kt�re dostarczaj� informacji na temat niech zm�w wyja�niaj�cych badane zjawiska.
64
Zmienne niezale�ne istotne dla zdrowia i choroby
Czynniki predysponuj�ce do zdrowia i choroby
Sugeruje si� istnienie kilku mo�liwych sposob�w powi�zania typu obowo�ci cz�owieka z chorob� (Friedman, Booth-Kewley, 1987): t ) niekt�re cechy osobowo�ci mog� stanowi� wynik oddzia�ywania horoby na cz�owieka; (b) czynniki osobowo�ciowe mog� spowodowa� chorob� w wyniku motywowania cz�owieka do podejmowania zachowa� niesprzyjaj�cych zdrowiu; (c) osobowo�� mo�e wp�ywa� bezpo�rednio na powstanie choroby za pomoc� mechanizm�w psychofizjo-logicznych; (d) osobowo�� mo�e by� powi�zana z chorob� poprzez istnienie trzeciej, nieznanej dot�d zmiennej, o charakterze biologicznym; (e) w relacji mi�dzy osobowo�ci� i powstaniem choroby mo�e po�redniczy� wiele r�nych sprz�e� zwrotnych pomi�dzy czynnikami wyzwalaj�cymi chorob� a efektami przez nie wywo�anymi. Tworzone poj�ciowe rozr�nienia pomi�dzy wymienionymi alternatywami, doprowadzi�y w ostatnich latach do zaistnienia om�wionych poni�ej post�p�w dotycz�cych teoretycznych podstaw zwi�zku pomi�dzy osobowo�ci� a zachorowaniem.