Wiadomo, że tak dzieje się, np. w zakresie profilaktyki uzależnień. Szczególnie przydatny dla polityków promocji zdrowia może być udział psychologów specjalizujących się w psychologii ekologicznej, w planowaniu przestrzennym środowiska, w projektowaniu siedlisk mieszkalnych, szkolnych, rekreacyjnych itp. Innym problemem, który może podjąć psycholog jest, jak tworzyć zgodnie z ideą promocji zdrowia taką politykę ubezpieczeń społecznych i zdrowotnych, aby ludzie mieli z jednej strony poczucie sprawiedliwości, jak i przekonanie o własnym wpływie i poczuwali się do indywidualnej odpowiedzialności za zdrowie własne i zdrowie otoczenia. Jest to niezwykle trudny problem, jak wprowadzać zmiany w mentalności w społeczeństwie przyzwyczajonym do państwa nadopiekuńczego i ubezwłasnowolniającego.
Obszar, którego głównym celem jest „tworzenie środowisk sprzyjających zdrowiu" to obszar, w którym zarówno psychologowie kliniczni, psychologowie pracy i edukacji powinni być przygotowani do bezpośredniego udziału w tworzeniu siedlisk życia i działania w warunkach bogatych w zasoby naturalne i społeczne. Zadaniem tych psychologów Jest współdziałanie na rzecz środowisk bogatych w wartości, środowisk Poznawalnych i sprzyjających podmiotowej aktywności; dotyczy to za-rowno siedlisk edukacyjnych, jak i opieki zdrowotnej (poradni, szpitali, sanatoriów). Psychologowie działający w sieci „Szkół Promujących Zdrowie" działają przede wszystkim na rzecz tego, aby program pro-
59
zdrowotny był realizowany według zasady: od ludzi do problemu i aby był udziałem wszystkich (nauczycieli, uczniów, rodziców i społeczności lokalnej). W szkole promującej zdrowie dyrektor i nauczyciele są zobowiązani do dbania także o własne zdrowie i własny rozwój. Na tym polega nieomal rewolucyjność tej idei.
W obszarze „wzmacniania społecznego uczestnictwa" psycholog może wykorzystać swoją wiedzę o kształtowaniu aktywnych postaw partycypacji, wzmacnianiu liderów i naturalnych grup animacji zdrowotnej oraz grup samopomocy.
W „rozwijaniu indywidualnych kompetencji" zdrowotnych psycholog wykorzystuje przede wszystkim swoją ogólną wiedzę w zakresie teorii kompetencji w aspekcie rozwoju człowieka, znaczących dla umocnienia zasobów zdrowotnych. Jest to rozwojowo-systemowe współdziałanie z osobami znaczącymi w rodzinie, przedszkolu, szkole, w pracy i innych grupach odniesienia na rzecz podniesienia kompetencji poznawczych (zwłaszcza poznania samego siebie), interpersonalnych i społecznych; kompetencje te mogą być w różnym stopniu wypełnione treścią o zdrowiu. Do tych umiejętności należy także kompetencja korzystania z opieki zdrowotnej nie tylko w sytuacji poważnego zagrożenia, ale znacznie wcześniej.
Z powyższym tematem ściśle związane są zadania psychologa, które może on podjąć w obszarze „reorientacji służby zdrowia". Może podnosić świadomość profesjonalistów medycyny w zakresie potrzebnych kompetencji psychologicznych: trafność spostrzegania potrzeb i uwrażliwienia na potrzeby; może włączyć się do nowego nurtu kształcenia zarówno lekarzy, pielęgniarek, jak i personelu administracyjnego, którzy kształtują nowe formy opieki zdrowotnej.
Psychologowie mogą włączyć się do nurtu promocji zdrowia na różnych jego etapach: kształtowania założeń teoretycznych i rozwijania działań promocyjnych. Mogą być przydatni w określaniu wskaźników pozytywnego zdrowia człowieka i jego środowisk, w których żyje i działa. Psycholog może brać udział w badaniu poziomów potrzeb zdrowotnych, świadomości zdrowotnej i preferencji zdrowia oraz zachowań zdrowotnych. Może następnie uczestniczyć w fazach początkowych popularyzowania wiedzy o zdrowiu i animowania różnych form aktywności. Polem działania psychologów są przede wszystkim jednostki, ale także kontekst rodzinny i edukacyjny, środowisko pracy i różne instytucje opieki zdrowotnej. Aby mogli w pełni stosować wiedzę psycho-
?* ' 60
icznft. powinni być przygotowani w zakresie dziedzin podstawo-cji a w szczególności w zakresie psychologii zdrowia. Powinni ać także interdyscyplinarne osiągnięcia promocji zdrowia. Do tego, , mogli stosować swoją wiedzę, powinni być wyposażeni w umie-? mość przekładania wiedzy o prawidłowościach ogólnych na wiedzę roceduralną dostosowaną do potrzeb i warunków, w których ma fflieć miejsce interwencja psychologiczna dla celów promocji zdrowia Wykształcenie tej umiejętności powinno być celem uniwersyteckiego podstawowego i podyplomowego kształcenia psychologicznego. Umiejętność' ta powinna jednak być oparta na refleksyjnej świadomości własnego zdrowia i pojmowania zdrowia oraz kariery zdrowia i motywacji zdrowotnej.
JUDITH RODIN, PETER SALOYEY
Psychologia zdrowia
Amerykanie wydają obecnie ponad 4 miliardy dolarów rocznie na opiekę zdrowotną, co stanowi 11% produktu krajowego brutto (Taylor, 1987). Liczba ta nie obejmuje wydatków związanych z ochroną zdrowia, jak składki członkowskie opłacane w klubach promujących zdrowie, koszty ponoszone na zakup tzw. zdrowej żywności, witamin, wydatki związane ze zdzieraniem azbestowych instalacji ze ścian domów czy też instalowaniem poduszek powietrznych w samochodach. W tej sytuacji społecznej i ekonomicznej, medycyna behawioralna i psychologia zdrowia stały się niezwykle modnymi pojęciami lat osiemdziesiątych (Pomerleau, Rodin, 1986, s. 483). Chociaż niektórzy nadal starają się negować wagę i wpływ zmiennych psychospołecznych na zdrowie (Angel, 1985), większość badaczy tego obszaru ludzkiego życia i funkcjonowania uważa, że wiedza oraz techniki, jakimi dysponują nauki o zachowaniu, mogą przyczynić się do zrozumienia zjawisk zdrowia i choroby (Schwartz, Weiss, 1977) przez uzupełnienie teoretycznej i praktycznej wiedzy biomedycznej.