W praktyce rzadko spotykamy się z tak ciężkimi przypadkami zaburzeń. Mikrozaburzenia spostrzegania, najczęściej obserwowane u dzieci, łączy się przede wszystkim z dysfunkcją korowego ośrodka wzrokowego, jego pól drugo- i trzeciorzędowych. Pomimo dobrej ostrości wzroku występują wówczas zaburzenia analizy i syntezy wzrokowe j.
Objawy zaburzeń spostrzegania wzrokowego u dzieci w wieku przedszkolnym bardzo
szczegółowo omawia H. Nartawska: "Zaburzenia w spostrzeganiu wzrokowym ujawniają się w:
- trudności wyodrębniania części w złożonej całości oraz scalania poszczególnych części w całość,
- trudności w dostrzeganiu różnic między przedmiotami, obrazami i układami przestrzennymi podobnymi, lecz nie identycznymi oraz podobieństw w układach pozornie całkowicie
różnych,
- trudności w odwzorowywaniu graficznym i przestrzennym zło
1 A. Łuria Podstawy neuropsychologii... Op. cit.
żonych struktur przede wszystkim o charakterze abstrakcyjnym (kształty geometryczne, znaki graficzne),
- trudności rozumienia, wnioskowania na materiale obrazkowy m" I.
Zaburzenia
analizy i syntezy wzrokowej utrudniają np. popra wne odtwarzanie wzorów w układankach i mozaikach. Dlatego też
dzieci nie lubią tego typu zajęć: Nie podejmują żch
spontanicznie nawet wtedy, gdy są do nich zachęcane. Zmuszane protestują i po rzucają je 145
przy każdej nadarzającej się sposobności. Bywa też, że pracują chętnie, lecz nie korzystają wówczas ze wzoru, wymyślając
własne kompozycje. Rysunki tych dzieci miewają bardzo
uproszczo
ną, schematyczną formę, pozbawione są szczegółów. Mogą uchodzić
za
przejaw upośledzenia umysłowego, z tą jednak różnicą, że dziecko
takie komentując
swoją pracę, często werbalnie uzupełnia jej braki (rys. 17 a, b).
W wieku przedszkolnym trudności te objawiają się też podczas początkowej nauki czytania, ponieważ proces ten wymaga precyzyjnego rozpoznawania liter: porównywania, odróżniania, zapamiętywania. Obserwujemy mylenie liter podobnych do siebie pod względem kształtu i wielkości (np. L - Ł, C - G, b - p, d - g, m - n, o - a, 1 - t - ł); trudności w zapamiętywaniu obrazu graficznego rzadziej występujących dużych liter (Ł, F, H); trudności w odróżnianiu układów liter: sok - kos - rok. Powoduje to, że dziecko czytając zniekształca wyrazy, opuszcza lub powtarza przeczytane elementy, gubi się w tekście. Długo utrzymuje się technika literowania i sylabizowania, tempo czytania jest wolne i nierytmiczne, co powoduje słabe rozumienie czytanego tekstu i szybkie męczenie się. Zaburzenia spostrzegania wzrokowego uwidaczniają się wyraźnie w odniesieniu do liter, ponieważ są one kształtami abstrakcyjnymi, tj. oderwanymi od wytworzonych uprzednio w mózgu dziecka powiązań z innymi analizatorami. Dlatego "percepcja wzrokowa (...) nie może być w tym przypadku uzupełniona i «skorygowana» pracą innych analizatorów" E.
Specyficznym rodzajem zaburzeń jest nieprawidłowa ocena aspektu kierunkowego figur, ich ułożenia w przestrzeni. W przypadku wybiórczego zaburzenia percepcji wzrokowo-przestrzennej dzie
I H. Nartowska Rćżnice indywidualne... Op. cit., s. 188-189; H. Nartowska Opóżnienia i dysharmonie... Op. cit., s. 43-81.
Q H. Spionek Zaburzenia... Op. cit., s. 23a.
144 10 Psychologia Kliniczna 145
cko dobrze odtwarza nawet złożone figury o charakterze symetrycznym, lecz popełnia błędy przy reprodukowaniu kształtów asymetrycznych. Ma trudności w używaniu określeń
dotyczących stosunków przestrzennych i nie spostrzega ich poprawnie. Dlatego rysunki dziecka są chaotyczne, źle rozplanowane, zawierają elementy obrócone w przestrzeni (rotowane). Litery i cyfry podobne pod względem kształtu, lecz inaczej ułożone w przestrzeni (np. d-b, n-u, 6-9) mogą być mylone. Zdarzają się też przypadki pisania ich w sposób zwierciadlany, czytania od prawej ku lewej stronie (rys. 13a, b, c, 18).
a
146
Rys. 17. Rysunek nt. "Pani idzie na spacer i pada deszcz" wg testu P'aya-Reya: a) chłopca w wieku 7 lat 8 miesięcy o zaburzonym rozwoju motoryki i percepcji wzrokowej. W
komentarzu do rysunku chłopiec podał: "Narysowałem panią, która idzie na spacer i pada deszcz, ale ... ona zapomniała parasola ... i tu jest ciemno i dlatego nio nie widać ani tej pani.
A naprawdę ... to ja nie umiem rysować tego paraso
la" (przypadek nr 3 - aneks); b) dziewczynki lat 6;7 0 opóźnionym rozwoju motoryki (przypadek nr 29 - aneks)
6
DOOR \ 1 HOUSE UPSTAIRS
CH1MNEY
Rys. 18. Dyslexic. Rysunek wykonany przez chłopca w wieku 5;1 o inteligencji powyżej prze ciętnej, przedstawia zwierciadlane odwrócenie schematu domu (0 180°): schody na górę narysowane są ku dołowi, komin znajduje się u dołu. U chłopca tego bardzo długo
obserwowano oglądanie książek trzymanych "do góry nogami" oraz rysowanie w sposób zwierciadlany. W rodzinie występowały przypadki dysleksji, sam zaś chłopiec w późniejszym okresie wykazywał trudności w czytaniu o charakterze dysleksji (wg M. Critchleya The Dyslexic Child. London 1970, s. 51)
Opóźnienie rozwoju analizy i syntezy wzrokowej może występować na tle ogólnie