Główną wartością dla obu tych ujęć jest pomoc w stawaniu się człowiekiem, we wzrastaniu w człowieczeństwie. Pomoc ta obejmuje działania celowe, programowe 2 Temat ten analizuję szerzej w pracy Prawda, dobro i piękno w wychowaniu człowieka jako osoby, Katowice 2000 (wyd. II – 2002). Wyjaśniając to rozróżnienie, można ogólnie stwierdzić, że kompetencja aksjologiczna wiąże się z wiedzą o wartościach i wartościowaniu, dojrzałość aksjologiczna oznacza własną spójną orientację aksjologiczną, niezależną i uzasadnioną, otwartą na dialog z innymi orientacjami.
3 W. Stróżewski, O stawaniu się człowiekiem (kilka myśli niedokończonych) [w:] tegoż, W kręgu wartości, Kraków 1992.
4 Szerzej o tym rozróżnieniu pisałam w pracy Sztuka a działania pedagogów, Katowice 1987.
K. Olbrycht. Aksjologiczne wymiary kształcenia pedagogów
prowadzone przez pedagoga, ale w równej mierze postawę przyjmowaną i konse-kwentnie przez niego realizowaną niezależnie od sytuacji i sankcji zawodowych.
Działanie pedagoga zakłada możliwie pełne rozumienie sytuacji wychowawczej i dydaktycznej, określenie pożądanych w niej zmian i kierowanie zmianą tak, by stworzyć podopiecznym warunki do wzrastania w człowieczeństwie. Dążenie do tego celu wymaga zrozumienia istoty człowieka, jego rozwoju, możliwości roz-wojowych i ich wielorakich uwarunkowań.
Przejawianie postawy sprzyjającej stawaniu się człowiekiem wymaga spójności wartości deklarowanych, uznawanych i realizowanych, wynikających z przyj-mowanej koncepcji człowieka, rozpoznawania i takiego ustosunkowania się do wartości, jakie wynika z decyzji, które z nich mają stanowić cele, które podporząd-kowane celom zadania, a które jedynie środki.
Zawód i rola pedagoga są silnie nasycone wartościami, ponieważ zakładają niejako legitymizowanie określonych wartości (jeśli już nie innych, to przynajmniej wartości działań pedagogicznych jako takich) oraz uczenie uczniów/wychowanków najważniejszych wartości, ich porządkowania i realizacji (przynajmniej wartości rozwoju i dążenia do autonomii)5. Można uznać, że ponieważ kluczo-wymi wartościami są pomoc, człowieczeństwo i stawanie się człowiekiem, bez uwzględnienia wymiaru aksjologicznego nie można mówić ani o tym zawodzie, ani o kształceniu jego adeptów.
Wartości zakładane w kształceniu pedagogów
Na potrzeby tych rozważań postanowiłam oddzielić wartości deklarowane od realizowanych, zwłaszcza że praktyka potwierdza dużą rozbieżność między nimi.
Rozpocznijmy od wartości deklarowanych w kształceniu pedagogów. Gdyby pod-jąć badania w tym obszarze, należałoby poddać wnikliwej analizie głównie doku-menty programowe będące podstawą funkcjonowania poszczególnych instytucji i środowisk prowadzących kształcenie pedagogów, a także deklaracje składane przez różne podmioty w interesującym nas zakresie.
Namysł nad wartościami w kształceniu pedagogów należałoby prowadzić z dwóch perspektyw – zewnętrznej i wewnętrznej.
Na perspektywę zewnętrzną składają się wartości niejako wyznaczane przez warunki społeczno-kulturowe, narodowo-instytucjonalne i ponadpaństwowe.
Warunki społeczno-kulturowe przejawiają się, tak jak je tu interpretuję, w społecznych oczekiwaniach, wyobrażeniach i skojarzeniach. Wyznaczają one pedagogom jako wartości-cele szeroko rozumiane edukowanie i wychowanie młodego pokolenia, które zapewniłoby pomyślną przyszłość jednostkom i całemu 5 Szczegółowo omawiam te zagadnienia m.in. w serii: K. Olbrycht (red.), Edukacja aksjologiczna, t. 1–4, Katowice 1994–1999, a także w: K. Olbrycht, Wychowanie do wartości [w:] M. Ryś (red.), Autorytet prawdy. Wychowanie dzieci i młodzieży, Warszawa 2006.
Część I. Aksjologia a studia pedagogiczne społeczeństwu. Wartością kształcenia pedagogów jest w tym świetle zapewnienie odpowiednio przygotowanych realizatorów tego celu. Szczegółową wartością-zadaniem jest zapewnienie możliwie wysokich kwalifi kacji pedagogów, poprzez ich kształcenie na poziomie wyższym, w tym poprzez kształcenie uniwersyteckie. Za takimi celami i zadaniami powinny iść adekwatne środki. Najważniejszymi by-
łyby jasne sprecyzowanie tożsamości zawodu i roli pedagoga, czytelne społecznie uzasadnienie potrzeby jego kształcenia na takich a nie innych uczelniach (głównie na uniwersytetach), w takim czy innym trybie, budowanie społecznego prestiżu zawodu pedagoga i troska o dobór możliwie najlepszych kandydatów.
Warunki narodowo-instytucjonalne wyznaczają kształceniu pedagogów jako wartości-cele zapewnienie kadry dla instytucji pedagogicznych, kadry o odpowiednich kwalifi kacjach formalnych, opartych na określonych kompetencjach.
Wartością-zadaniem jest realizacja w toku kształcenia wymaganych standardów, opracowywanych i egzekwowanych centralnie, wynikających z analizy obecnych i przyszłych potrzeb obywateli i państwa, jako ważnego dobra tego państwa, w na-szym przypadku – Polski.
