Najogólniej rzecz biorąc, może ono polegać na zachowaniu się
czynnym, tj. działaniu, lub na zachowaniu się biernym, tj. zaniechaniu, czyli
powstrzymaniu się od podjęcia jakiegoś działania (art. 353 § 2 k.c.). Regułą jest
zachowanie się czynne.
Zob. T. Dybowski: (w) System, t. III, cz. 1, § 11, I. Tradycyjnie odróżniało się
następujące rodzaje świadczeń: dare, facere, non facere, pali. Pierwsze dwie
postacie świadczenia (dare, facere) wiązały się z czynnym zachowaniem dłużnika
(np. wydanie rzeczy i przeniesienie własności w umowie sprzedaży czy dokonanie
określonej czynności prawnej w umowie zlecenia); dwie pozostałe postacie (non
facere, pati) precyzyjnie rozróżniają rodzaje zachowań biernych objętych
zobowiązaniem dłużnika (np. powstrzymanie się od korzystania z samochodu dla
celów zarobkowych lub znoszenie określonego zachowania po stronie uprawnionego
najemcy rzeczy).
Ustalenie treści zobowiązania wymaga z natury rzeczy analizy konkretnego
stosunku zobowiązaniowego. Powinno z niej wynikać, jakie to zachowanie się
dłużnika będzie wypełniać treść wiążącego strony stosunku. Istotne jest
stwierdzenie, że niejednokrotnie stosowne działanie lub zaniechanie dłużnika może
wymagać nie jednej, lecz wielu czynności czy postaw, które dopiero w swej całości
dadzą się określić jako świadczenie.
Jeżeli treść zobowiązania przewiduje np. osiągnięcie oznaczonego rezultatu,
oprócz działań dłużnika skierowanych wprost na to, by rezultat ten nastąpił,
konieczne może być podjęcie czynności przygotowawczych albo przyczyniających
się ubocznie do nastąpienia wyniku końcowego. Tak np. przy sprzedaży, w której
zasadniczy rezultat dla kupującego ma polegać na przeniesieniu własności rzeczy
przez dłużnika i wydaniu tej rzeczy (art. 535 k.c.), prócz tego do obowiązków
sprzedawcy należeć będzie dokonanie starań o zabezpieczenie rzeczy przed uszko-
dzeniem lub zniszczeniem do czasu wydania, niekiedy udzielenie wierzycielowi
odpowiednich informacji o zbytej rzeczy itd. Niemniej i w takim przypadku
zobowiązanie obejmuje całość czynności, a świadczenie nie byłoby całkowicie
spełnione, gdyby którakolwiek z nich nie została dokonana i wskutek tego
spodziewany wynik nie zostałby osiągnięty. Powinności dłużnika składające się na
świadczenia mogą obejmować zróżnicowane czynności prawne i faktyczne.
O różnicach co do charakteru świadczenia z tego punktu widzenia mowa będzie
jeszcze niżej.
Zachowanie się dłużnika zgodne z treścią zobowiązania powinno polegać na
zadośćuczynieniu godnemu ochrony interesowi wierzyciela. Interes, o którym tu
mowa, wyraża się w jakiejś korzyści, którą ma odnieść wierzyciel. Korzyść ta
rozstrzyga o sensie zobowiązania. Gdy jej brak, zobowiązanie nie powstaje, a
powstałe uprzednio wygasa. Tym się tłumaczy m.in. wygaśnięcie zobowiązania
wskutek zdarzeń nie polegających na świadczeniu, które jednak wyłączają interes
uprawnionego.
Przykłady: Zapłata przez osobę trzecią powoduje wygaśnięcie interesu
wierzyciela, mimo że nie może być traktowana jako świadczenie (świadczyć może
tylko dłużnik); zaspokojenie wierzyciela z oznaczonego tytułu może wyłączyć
wierzytelność z innego tytułu (konkurencja, czyli zbieg roszczeń), np. gdy
naprawienie szkody wyłączy roszczenie z bezpodstawnego wzbogacenia itp.
Interes wierzyciela, który ma być zaspokojony przez zachowanie się dłużnika,
musi istnieć w czasie, gdy świadczenie jest spełniane, i być godnym ochrony w
świetle całości zasad porządku prawnego. Stąd aktualne są wyłączenia ochrony ze
względu na zakazy ustawy lub sprzeczność z zasadami współżycia społecznego.
Kategoria interesu powinna być odnoszona do treści konkretnego stosunku
obligacyjnego - i jeśli to in casu możliwe - interpretowana stosownie do zgodnej woli
stron, a także do celu i właściwości zobowiązania. Tak rozumiany interes wierzyciela
wywiera też wpływ na określenie sposobu wykonania zobowiązania według kryteriów
z art. 354 k.c. Kwestia należy również do tematyki części ogólnej prawa cywilnego.
Inny problem jest związany z pytaniem, czy interes wierzyciela musi mieć charakter
majątkowy? I czy wskutek tego świadczenie musi mieć wartość majątkową?
Zapewne w stosunkach prawa cywilnego jest regułą, że zobowiązania służą
do zaspokojenia majątkowego interesu wierzycieli. Wyjątkowo jednak może być
godny ochrony i niemajątkowy interes wierzyciela. Odnosić się to będzie zwłaszcza
do sytuacji, w której chodzi o ochronę dóbr osobistych człowieka, jak: zdrowie,
wolność, cześć, twórczość autorska czy wynalazcza itd.; podobnie gdy chodzi o
roztoczenie pieczy nad rzeczami mającymi wartość wyłącznie pamiątkową, jak