Wiadomo, że czynna narkomania uniemożliwia normalne funkcjono-
wanie społeczne, w tym także prawidłową opiekę nad dzieckiem. Branie
narkotyków staje się treścią życia, więzi rodzinne schodzą na dalszy plan,
a dobro członków rodziny przestaje mieć znaczenie. Cała aktywność nar-
komana koncentruje się na zdobywaniu narkotyków, ich zażywaniu, a na-
stępnie doświadczaniu efektów ich działania. Na ogół narkomani biorący
długo narkotyki nie pracują i utrzymywani są albo przez swych rodziców,
albo korzystają z zasiłków społecznych lub też żyją z żebractwa czy pro-
stytucji. Wszystkie pieniądze, sprzęty, przedmioty zostają zamieniane na
'"narkotyki, dlatego też rodziny narkomanów żyją najczęściej na granicy
lubóstwa. Powoduje to, że dzieci narkomanów wychowują się najczęściej
i. w niekorzystnych warunkach materialno-bytowych.
Dom jest dla dziecka miejscem zabawy i odpoczynku. Jego prawidło-
wa organizacja daje dziecku poczucie bezpieczeństwa. Mieszkania narko-
manów są najczęściej bardzo brudne, brak jest też w nich podstawowych
sprzętów, gdyż większość pieniędzy, którymi dysponuje rodzina, przezna-
czana jest na narkotyki. Często jedynym wyposażeniem kuchni są garnki
służące do produkcji narkotyków (polskiej heroiny, czyli kompotu). Często
też dzieci nie mają nie tylko własnego pokoju, ale nawet kącika na swoje
zabawki czy pomoce szkolne. Brak też w tych domach ciszy i spokoju, tak
niezbędnego do wypoczynku dziecka, gdyż najczęściej mieszkania te peł-
nią rolę melin, w których produkuje się narkotyki i bierze je grupowo.
; Narkoman wielokrotnie znajduje się w takim stanie fizycznym i psy-
chicznym, że nie może zająć się dzieckiem. Opieka nad dzieckiem składa
się z wielu elementów. Jednym z najważniejszych jest odpowiednie odży-
wianie, gdyż ma to decydujący wpływ na prawidłowy rozwój dziecka.
Posiłki powinny być regularne i zawierać odpowiednie dla danego wieku
składniki odżywcze. Innym ważnym elementem jest przestrzeganie higie-
Sytuacja dzieci w rodzinach narkomanów
161
ny osobistej i higieny otoczenia. Dzieci narkomanów są zaniedbane w sen-
sie pielęgnacyjnym, brudne, niewłaściwie ubrane, często niedożywione lub
odżywiane nieodpowiednio do swojego wieku.
Dzieci wychowywane przez rodziców narkomanów, ze względu na^
brak opieki rodzicielskiej, a także zaburzenia kontaktów emocjonalnych"
z rodzicami i nieprawidłowe postawy rodzicielskie, które dominują w tych
rodzinach, są narażone na ryzyko choroby sierocej ze wszystkimi tego kori-?
sekwencjami. Objawów tej choroby nie będę tu dokładnie opisywała, gdyż
temu zagadnieniu poświęcony został osobny rozdział książki. Jak wynika
z danych klinicznych, dzieci wychowywane w rodzinach narkomanów są)
zaniedbane wychowawczo, brak im stymulacji do rozwoju psychoruchowe-
go, co powoduje gorszy rozwój zarówno fizyczny jak i psychiczny. Wiadoj
mo, że brak opieki i kontaktu emocjonalnego dziecka w pierwszym roku
jego życia z osobą stale się nim opiekującą jest przyczyną zaburzeń psycho-
emocjonalnych, a także zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia dewia-
cji i zaburzeń zachowania w późniejszym życiu dziecka (Błaim 1979).
Bardzo często kilkuletnie dzieci trafiając z matkami narkomankami
do ośrodków resocjalizacyjnych nie potrafią mówić i sprawiają wrażenie
opóźnionych w rozwoju lub ociężałych umysłowo. Po kilku miesiącach
pobytu w ośrodku okazuje się jednak, że główną przyczyną tych objawów
były zaniedbania wychowawcze rodziców biorących w tym czasie narko-
tyki (por. Kotański 1984).
Najważniejsze z punktu psychicznego i emocjonalnego rozwoju dziec-
ka jest wypełnianie przez rodzinę funkcji emocjonalno ekspresyjnej lub -
jak ją określa M. Ziemska (1979) - psychohigienicznej. Silny nałóg trwają-
cy wiele lat powoduje zaburzenia emocjonalności jednostki. Jej zdolność
odczuwania uczuć miłości, przywiązania, odpowiedzialności za bliskich
ulega znacznemu ograniczeniu. W rodzinach narkomanów mamy najczęś^
ciej do czynienia z zaburzeniami więzi uczuciowej z dzieckiem i chłodem
emocjonalnym rodzica narkomana mimo deklaracji o przywiązaniu i miło-
ści do dziecka. Tym niemniej bardzo często obserwuje się silne przywiąza-
nie dzieci do rodziców.
Rodzice narkomani często nie są w stanie, ze względu na swój nałóg,
samodzielnie opiekować się dzieckiem. Jeśli narkotyki biorą oboje rodzice,
pomoc z zewnątrz jest konieczna. Wtedy bardzo często opiekę nad dzieć-
mi przejmują dziadkowie. W przypadkach najbardziej skrajnych, gdy ro-
dzice w rażący sposób zaniedbują swoje obowiązki wobec dziecka, sprawa
trafia do sądu, który może podjąć decyzję o ograniczeniu lub pozbawieniu
władzy rodzicielskiej. Wtedy opiekę nad dzieckiem przejmują rodziny!
zastępcze lub domy dziecka. j
W rodzinach narkomanów niezwykle istotną rolę w wychowaniu dzie-
ci pełnią dziadkowie, wspomagając rodziców w wypełnianiu funkcji opie-
kuńczych i wychowawczych. Włączanie się dziadków w wychowanie
162
Jolanta Rogala-Obłękowska
wnuków jest w Polsce zjawiskiem dość powszechnym, nie tylko w rodzi-
nach dysfunkcjonalnych. Wynika to najczęściej z warunków mieszkanio-
wych oraz z powszechnej pracy zawodowej kobiet. Ta pomoc ma najczęś-
ciej charakter sporadyczny, gdy zaistnieją ważne przyczyny, dla których
dzieci zostają bez opieki, lub pomoc ta ma charakter opieki sprawowanej
równolegle z rodzicami, co w naszych warunkach zdarza się często, prze-
de wszystkim z powodu wspólnego zamieszkania. Jak wynika z obserwa-
Icji klinicznych, w wypadku narkomanów posiadających dzieci włączanie
I się dziadków i tworzenie przez nich systemu wsparcia, opieki i pomocy
I materialnej dla narkomanów i ich dzieci jest zjawiskiem bardzo częstym.
i Może być to przyczyną, że stosunkowo rzadko wpływają do sądów spra-
j wy o ograniczenie lub pozbawienie władzy rodzicielskiej narkomanów.
j Wiadomo jednak, że wychowanie dzieci przez osoby starsze niesie za
Isobą kilka istotnych dla rozwoju dziecka konsekwencji. Opieka babci może
być elementem stymulującym rozwój poznawczy dziecka, jednak z drugiej
strony dziadkowie są najczęściej zbyt pobłażliwi, a wychowywanie przez
osoby starsze może, jak pisze M. Ziemska (1979), „wpływać ujemnie na
rozwój ruchowy dziecka, ekspansywność, samodzielność i dojrzałość spo-
łeczną poprzez ograniczanie pewnego typu zabaw, czynności usamodziel-
niających i kontaktu z rówieśnikami".
PRZYCZYNY ZACHOWAŃ DEWIACYJNYCH
Należałoby podjąć próbę odpowiedzi na pytanie, na ile wychowanie
w rodzinie, w której rodzice biorą narkotyki, ma wpływ na rozwój dziecka
i zaburzenia jego przystosowania społecznego, czego wyrazem mogą być
zachowania dewiacyjne, a przede wszystkim branie narkotyków?