(3) Wiêkszoœæ wyborów moralnych zawie-
ra w sobie nieusuwalne sprzecznoœci
i jest przesycona niepewnoœci¹ i rozter-
kami.
(4) Nie ma ¿adnej formy etycznego uni-
wersalizmu, zatem regu³y postêpowania
nie mog¹ byæ powszechne.
Bauman zauwa¿a, ¿e postmodernizm nie tyle
postuluje wzglêdnoœæ rozmaitych regu³ po-
stêpowania czy kodeksów etycznych, co ra-
czej wzglêdnoœæ tych regu³ demaskuje. Wyni-
ka z tego, ¿e sam postmodernizm nie powi-
nien oferowaæ ¿adnego wzorca postêpowania,
· RAMKA 2.~
Jeden z najbardziej wp³ywowych liderów nurtu ponowoczesnoœci, filozof Michel Fou-
cault, za najwa¿niejsze dla socjalizacji w epoce nowoczesnoœci uznaje stosunek do dys-
cypliny i stosunek do prawdy (Foucault,1977; Melosik, 1995).
Zdaniem Foucaulta, dyscyplinowanie jest sposobem wymuszania to¿samoœci, za-
lecanej przez grupy i instytucje odwo³uj¹ce siê do "technologii w³adzy". Wyró¿nia on
trzy sposoby dyscyplinowania, bêd¹ce procedurami dyskretnego wymuszania konfor-
mizmu:
(1) Hierarchiczna obserwacja, czyli takie organizowanie ¿ycia spo³ecznego, aby mo¿-
liwa by³a ci¹g³a obserwacja wszystkich uczestników oraz eliminacja przestrzeni,
w której mo¿na siê ukryæ przed okiem kontrolera; rzecz jasna, wiêksze "prawo" do
obserwacji innych maj¹ osoby wy¿ej postawione w hierarchii.
(2) Testowanie, dokumentowanie, sprawdzanie (examination) poprzez konstruowanie
dokumentacji indywidualnych przypadków, akt osobowych, list grzechów i przewi-
nieñ, rangowe klasyfikacje ludzi ze wzglêdu na arbitralnie za³o¿one kryteria itp.
(3) Normalizuj¹ce os¹dzanie, polegaj¹ce na ró¿norodnych praktykach, które najczê-
œciej w sposób skryty standaryzuj¹ zachowanie siê ludzi, okreœlaj¹, co jest w³aœci-
we, a co nie.
Reakcja na te nowoczesne sposoby dyscyplinowania polegaæ musi, zdaniem Fou-
caulta, na odrzucaniu stabilnej to¿samoœci, na tworzeniu doraŸnych wartoœciowañ.
Tymczasem reakcj¹ okaza³ siê nieoczekiwanie wzrost popularnoœci ró¿nych fundamen-
talizmów.
Problem prawdy jest jeszcze bardziej z³o¿ony, poniewa¿ ca³a nowoczesna tradycja
kulturowa traktuje j¹ jako coœ absolutnego, niewzruszonego i niepodzielnego. Tymcza-
sem - co podkreœla Foucault - prawda jest przelotna i warunkowa, niepewna i nietrwa-
³a, a wreszcie, co najwa¿niejsze - niejedna. S³owem, jest wiele prawd dotycz¹cych tego
samego. Podobny los spotyka w postmodernizmie szereg innych pojêæ - takich jak spra-
wiedliwoœæ, wolnoœæ, równoœæ, cz³owieczeñstwo. Treœæ tego ostatniego pojêcia zawsze
uzale¿niona jest od stosowanych praktyk spo³ecznych. Natura ludzka jest przedmiotem
ci¹g³ego definiowania i redefiniowania. Podobny punkt widzenia przedstawi³ John Du-
ckitt (1992). Pokaza³ mianowicie, jak sposób rozumienia niektórych zjawisk, na przyk³ad
rasizmu, zmienia³ siê wraz ze zmian¹ warunków ekonomicznych czy politycznych.
86
HISTORIA I TEORIE PSYCMOLOGICIHE
wzorca osobowego czy koncepcji natury
ludzkiej. Tymczasem jedn¹ z licznych (zob.
Nowak, 199' niekonsekwencji, b¹dŸ te¿ we-
wnêtrznych sprzecznoœci postmodernizmu
jest fakt, ¿e rekonstruuje on swoist¹ kon-
cepcjê (a œciœlej - koncepcje) natury ludzkiej.
Explicite wywiód³ to Bauman (1993). S¹dzi-
my, ¿e jest to warte przytoczenia, poniewa¿
"w znacznym stopniu k³óci siê z dotychczaso-
w¹ wiedz¹ psychologiczn¹ o cz³owieku.
Ponowoczesn¹ koncepcjê cz³owieka trud-
no zrozumieæ bez zanalizowania podstawo-
wych opozycji miêdzy nowoczesnoœci¹ i po-
nowoczesnoœci¹. Najwa¿niejsza z tych opo-
zycji dotyczy sta³oœci i zmiennoœci. Doktry-
naln¹ cech¹ nowoczesnoœci by³o to, co sta³e,
na przyk³ad:
(1) rzeczywistoœæ - w odró¿nieniu od z³u-
dzenia,
R~IYII(A 1.3
(2) g³êbia - w odró¿nieniu od powierzchow-
noœci,
(3) istota rzeczy - w odró¿nieniu od obja-
wów,
(4) powtarzalnoœæ - w odró¿nieniu od loso-
woœci i epizodycznoœci,
(5) stabilnoœæ - w odró¿nieniu od zmien-
noœci,
(6) trwa³e d¹¿enia-w odró¿nieniu od kapry-
su i zachcianki itp.
Doktrynaln¹ cech¹ ponowoczesnoœci jest
przelotnoϾ, tymczasowoϾ, poszukiwanie
przyjemnoœci, zanik trwa³ych zwi¹zków, za-
nik jednego postulowanego idea³u cz³owieka.
Bauman pisze: "Osobowoœæ iœcie ponowo-
czesna wyró¿nia siê brakiem to¿samoœci. Jej
kolejne wcielenia zmieniaj¹ siê równie szyb-
ko i gruntownie, co obrazy w kalejdoskopie"
(1993, s. 14).
Tendencje typowe dla ponowoczesnej koncepcji cz³owieka realizuj¹ siê na cztery spo-
soby i uosabiane s¹ w czterech wzorcach postêpowania, dla których Bauman proponu-
je metaforyczne nazwy:
(1) Spacerowicz - d¹¿¹cy do wolnoœci i unikaj¹cy ograniczeñ przez to, ¿e stroni ód
trwa³ych i bliskich kontaktów z ludŸmi. Jego kontakty z innymi s¹ co najwy¿ej po-
wierzchowne. Ulubion¹ przestrzeni¹ spacerowicza s¹ arkady, deptaki, ci¹gi handlo-
we, wybiegi pokazów mody Nigdzie nie zatrzymuje siê na d³u¿ej, niczego nie mu-
si zapamiêtywaæ, unika zdarzeñ rozci¹gniêtych w czasie. Jest to poszukiwacz
"b³yskotek" daj¹cych zadowolenie.
(2) W³óczêga - traktuj¹cy ¿ycie jak kolekcjê przystanków, które szybko siê opuszcza.
Powodowany ci¹g³ym deficytem bodŸców, poszukuje odmiany, zmienia trasy swo-
jej w³óczêgi. Unika przywi¹zywania siê do czegokolwiek i kogokolwiek, unika sil-
niejszych uczuæ, przyjemnoœci upatruje w zmianie.
(3) Turysta - kolekcjoner wra¿eñ i opowieœci. Najbardziej przezeñ poszukiwana jest
odmiennoœæ, nowoœæ, innoœæ. Urzeczywistnia to na marginesie "prawdziwego" ¿y-
cia. Pragnienie wra¿eñ i opowieœci realizuje wtedy, gdy tymczasowo opuszcza dom.
(4) Gracz - mi³oœnik ¿ycia w œwiecie ryzyka. Celem gracza jest wygrywanie: zgodnie
z regu³ami, ale bez litoœci i bez sympatii dla innych. Z drugiej strony jednak obo-
wi¹zuje go regu³a niechowania urazy do wygrywaj¹cego wtedy, gdy sam przegry-
wa. Gra, rozgrywka jest tu epizodem, zamkniêt¹ ca³oœci¹, Ÿadna gra nie ma swojej
historii.
PSlICH0L0GICZNE KONCEPCJE CZt0WIEKA S %
£atwo zauwa¿yæ, ¿e podstawowy mecha-
nizm zachowania jest wspólny dla czterech
opisanych w ramce 2.3 wzorców postêpowa-
nia. Jest to deficyt bodŸców, potrzeba wra¿eñ,
poszukiwanie nowoœci. Jest to tak¿e przelot-
noœæ, krótki zak³adany czas kontaktu z obiek-
tem. Jest to te¿ koncentracja na przyjemnoœci