Pierwsza występuje wted) « . gdy człowiek dążąc do wytyczonego celu ulega frustracji, ale nil zniechęca się, nadal dąży do jego osiągnięcia bazując na innych uzdolnieniach, sprawnościach. O tej formie zachowania przystos~™ wawczego była już mowa wyżej. Druga forma kompensacji polega : tym, że cel działania w sytuacji frustracyjnej jest zmieniany na inny, podobny, który będzie już w zakresie możliwości zdobycia go prza-człowieka (Z. Skórny 1976, K. Pospiszyl 1980). |
Przedstawione, w ogólnym tylko zarysie, niektóre mechanizmy przystosowawcze, jeśli występują w takiej formie, że rozładowuj napięcie emocjonalne wynikłe z trudnej sytuacji, ale nie szkodzą a| jednostce, aniotoczeniu, stanowią mechanizmy ze społecznego punkti widzenia przystosowawczo-korzystne. Jeśli szkodzą, wprawdzie po| walają się jednostce przystosować do zaistniałej sytuacji, prowadl jednak do zmniejszenia odporności psychicznej i utrwalenia psychicz^ \nie i społecznie niekorzystnych cech przystosowania.
Interesującą koncepcję przystosowania jednostki przedstawia
irikson. W swojej teorii łączy dwa nurty psychologii: psychoanalizę z teorią uczenia się. Za centralny punkt w swojej koncepcji przyjmuje łf/o pełniące funkcję adaptacji osoby do środowiska oraz gromadzące Doświadczenia w toku uczenia się podczas rozwiązywania kryzysów i konfliktów, charakterystycznych dla poszczególnych okresów rozwo-¦owych (za A. Praszkier 1979, s. 6).
E. Erikson ujmuje rozwój człowieka jako proces ewolucyjny, w którym jednostka poprzez kryzysy psychospołeczne osiąga coraz to ¦yyższy poziom integracji. Motorem rozwoju jest występowanie _J człowieka przeciwstawnych tendencji i dążenia do progresji i regresji oraz biseksualnej polaryzacji. Te siły ciągle ze sobą walczą, a zachowacie jednostki wywodzi się z tej walki przeciwieństw. Natomiast sam bzwój, w poszczególnych fazach, uzależniony jest od doświadczeń wcześniej zdobytych przez jednostkę.' Aby możliwe było przejście do fazy następnej w rozwoju, musi zostać pokonana seria przeszkód Biologicznych, społecznych i psychicznych, które wywołują kryzys zaostrzają walkę między dążeniami do progresji i regresji. Rozwój zatem można rozpatrywać jako stopniowe przystosowywanie się człowieku do zmieniających się własnych możliwości i do wymagań stawianych wzez społeczeństwo. Przystosowanie polega na osiąganiu coraz wyższego poziomu integracji osobowości, która dokonuje się przez włą-tinie w strukturę ego, minionych i aktualnych doświadczeń związa-ch z kryzysami rozwojowymi. Podstawowym kryte/ium rozwiązania kryzysu jest poczucie, że takie rozwiązanie nastąpiło, czego dowodem ¦*kt przechodzenie .na wyższy poziom przystosowania.
I Koncepcja ta ujmuje przebieg procesu przystosowania się jednostki rozwojowo, z uwzględnieniem czynników wpływających na ten rozwój. jBpdstawowym jednak jej mankamentem jest to, że ze względu na swą Jólność oraz terminologię, o charakterze opisowym, nie pozwala na precyzyjną diagnozę stopnia tak rozumianego przystosowania.
ITego mankamentu pozbawione są, w większym lub mniejszym >pniu, koncepcje z kręgu teorii uczenia się: J. Dollarda i N.E. illera, J. Nuttina, A. Bandury i A. Schneidersa. Dla wszystkich tych >rii wspólnym twierdzeniem jest to, że zachowanie jest wyuczone. . Dollard i N.E. Miller mówiąc o roli treningu społecznego yróżniają różne poziomy przystosowania. Wśród nich na najniższym ajdują się bezpośrednie reakcje na sygnały, są nimi: wrodzone odruchy,
20
21
2) reakcje, które są pierwotnie wyuczone jako reakcje bezpośrednie,
3) reakcje, które były pierwotnie reakcjami na instrukcje słowne. Na wyższym poziomie są reakcje sygnałotwórcze. Szczególne znal
czenie posiada w tym pośredniczeniu mowa (1969 s. 119-120). ' Społeczny trening w posługiwaniu się mową, będącą pośrednikiem w zachowaniu przystosowawczym, zdaniem tych autorów, przebiegćl" mniej lub bardziej nieoficjalnie jako część codziennego życia dzieci i młodzieży. Dalszy trening w specjalnych technikach myślenia przebiega już w szkole. Trening społeczny uczy właściwych reakcji emocjol nalnych na odpowiednie sygnały słowne. Nie wolno np.: reagować n;| słowa poważne śmiechem, a na wesołe płaczem. Tego rodzaju trening społeczny stosujący nagradzanie za konformizm, a kary za nonkonfor mizm prowadzi do pojawienia się pragnień dostosowywania swoicl] zachowań do sytuacji społecznych (s. 118).
Inne podejście do problematyki przystosowania prezentują A. Bandura w swojej teorii uczenia się. Teoria wywodzi sil z podstawowych twierdzeń behawioryzmu. Wprowadza jednak pewne nowe elementy, które pozwalają uchwycić dynamikę ludzkiego zachowania się. Analizując proces przystosowania się jednostki, zwraca oP uwagę na to, że w toku społecznego uczenia się człowiek świadomi kontroluje bodźce, reakcje, a w wielu przypadkach także wzmocnienia. Wyróżnia „wzmocnienia zastępcze", polegające na tym, że człowi