Możliwe jest przesłuchanie świadka z udziałem oskarżonego lub obrońcy, ale wyłącznie w przypadku, gdy świadka przesłuchuje sąd lub sędzia wyznaczony. Literalna wykładnia tego przepisu wskazuje na wykluczenie możliwości udziału stron w sytuacji, gdy przesłuchania dokonuje prokurator. Przesłuchanie przez sąd bądź sędziego z udziałem stron ma miejsce oczywiście przy zachowaniu warunków uniemożliwiających jego identyfikację (np. urządzenia zniekształcające głos, bądź chroniące przed rozpoznaniem wzrokowym (art. 184 § 3 kpk.). Z tego też powodu dopuszcza się także możliwość przesłuchania takiego świadka na odległość przy użyciu odpowiednich urządzeń technicznych (art. 184 § 4 kpk.).
Wymogi dotyczące zapewnienia konstytucyjnego prawa do obrony i przestrzegania aktów prawa międzynarodowego skłoniły ustawodawcę do wprowadzenia regulacji, aby przesłuchanie świadka anonimowego następowało w stadium sądowym w warunkach kontradykto-ryjności. Na tle stanu prawnego przed nowelizacją wskazywało na to orzecznictwo sądowe, a w szczególności wyrok SN z 10. grudnia 2001 r., IV KKN 229/01 (OSNKW 2002/3-4/21) stwierdzający: „Przepisy art. 184 § 3 i 4 kpk. muszą być wykładane w powiązaniu z treścią art. 6 ust. 3d Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, co prowadzi do wniosku, iż przesłuchując świadka anonimowego w toku postępowania jurysdykcyjnego sąd ma obowiązek zapewnienia oskarżonemu lub (i) jego obrońcy sposobności zadania świadkowi pytań, co jest elementarnym warunkiem umożli-
281
Dowody
wiającym podjęcie przez obronę próby weryfikacji dowodowej wartości tych zeznań."
Zwiększono także krąg podmiotów, które mają prawo wnoszenia zażalenia na postanowienia o utajnieniu danych osobowych świadka. Obecnie ten środek odwoławczy może wnieść świadek i oskarżony, a w postępowaniu przed sądem także prokurator (art. 184 § 5 kpk.).
Jak wspomniano wcześniej w przypadku świadka in cognito nie jest możliwa konfrontacja, zaś okazanie powinno odbywać się w warunkach uniemożliwiających rozpoznanie osoby przesłuchiwanej przez osobę rozpoznawaną. Kodeks przewiduje wśród wyjątków od zasady bezpośredniości możliwość odczytywania zeznań takiego świadka na rozprawie prowadzonej z wyłączeniem jawności (art. 393 § 4 kpk.).
Oceniając tę instytucje, należy wskazać przede wszystkim na ograniczone możliwości jej zastosowania i zagrożenia dla prawa oskarżonego do obrony. Ratio łegis stanowiła tu przede wszystkim intencja zwiększenia efektywności ścigania sprawców przestępstw, głównie o charakterze zorganizowanym, gdzie ochrona tożsamości świadka mogłaby go skłonić do współpracy z organami procesowymi. Jednakże może być ona skuteczna jedynie w przypadku, gdy sprawca nie znał swojej ofiary w momencie popełnienia przestępstwa. Ponadto należy podkreślić, że instytucji świadka anonimowego nie towarzyszą w Polsce programy pomocy dla ofiar świadków, istniejące np. w USA, które zapewniają świadkom zmianę tożsamości i szereg gwarancji o charakterze zarówno prawnym, jak i praktycznym, mającym na celu ochronę świadka, jego mienia i bliskich.
Jeśli chodzi o zagrożenia prawa oskarżonego do obrony, mogące wynikać ze stosowania instytucji świadka in cognito, należy wskazać przede wszystkim uniemożliwienie jego bezpośredniego przesłuchania przez obronę podczas przesłuchiwania dokonywanego przez prokuratora w fazie postępowania przygotowawczego. Niebezpieczeństwo osłabienia możliwości efektywnego wykonywania prawa do obrony rodzić może regulacja, zgodnie z którą protokoły z przesłuchania świadka anonimowego będą sporządzane w sposób uniemożliwiający jego identyfikację, co może powodować istotne zmiany ich treści.
282
Poszczególne osobowe źródła dowodowe
Pojawiają się także wątpliwości, co do wartości dowodowej zeznań świadka in cognito, a w konsekwencji co do praktycznego zastosowania tej instytucji w sytuacji, w której zeznania świadka anonimowego są jedynym środkiem dowodowym w procesie. Potwierdza to wyrok SN z 9 listopada 1999 r. (II KKN 295/98 OSNKW 2000/1-2/12), zgodnie z którym: „Dowód z zeznań świadka anonimowego nie może być nie tylko wyłącznym (jedynym), ale także dominującym dowodem świadczącym o sprawstwie określonej osoby, co oznacza, że wśród pozostałych dowodów przeprowadzonych w sprawie musi być także taki, który bezpośrednio wskazuje na sprawstwo tej osoby".
Świadek koronny
Instytucja świadka koronnego ma swoje korzenie w anglosaskim systemie procesu karnego; jest jednak stosowana w przypadku określonego przez ustawę katalogu przestępstw także w krajach kontynentu europejskiego.