e) Inteligencja odbiorców, która pozwala im m.in. dotrze† do podtekstu, zrozumie† aluzje, wyrażenia metaforyczne itp.
f) Aktualny stan psychiczny lub fizyczny w czasie odbioru tekstu.
g) Odbicie w świadomości odbiorców danej sytuacji komunikacyjnej w wąskim tego słowa znaczeniu, jak również obraz autora tekstu w świadomości odbiorców.
Rozwijając koncepcję przesłanek rozumienia konkretnego tekstu, G. Jager i G. Dalitz (1984: 51) zwracają uwagę na fakt, że dla zrekonstruowania sensu komunikatu szczególną rolę odgrywają te treści świadomości, które tworzy sam tekst, co pozwala na traktowanie go 'jako pewnej całości.
Ograniczając się na wstępie do rozważań nad sytuacją komunikacyjną j1, G. Jager i D. Miiller (1982: 48) dzielą całość tekstów tworzonych w j1 na takie a) w stosunku do których wszyscy członkowie społeczności j1 (w tym również twórcy danego tekstu) mają te same przesłanki rozumienia, dzięki czemu stanowią potencjalnych odbiorców, oraz b) takie teksty, przy których możliwości odbioru zarysowują się specyficzne grupy odbiorców w ramach społeczności j1, które dysponują różnymi przesłankami rozumienia, wymienionymi w punktach a) do e). Teksty tej drugiej kategorii mają różną wartość komunikacyjną w zależności od grupy odbiorców.
Już w tym miejscu warto zauważyć, że dzięki pośrednictwu językowemu poszerza się krąg odbiorców danego komunikatu. Porównanie przesłanek rozumienia u odbiorców pierwotnych i u odbiorców terminalnych prowadzi do interesujących wniosków natury translatorycznej. Do kwestii tej powrócimy w rozdziale S.
2.2. Tworzenie tekstu j2 w warunkach komunikacji dwujęzycznej z pośrednikiem językowym
W układzie translatorycznym występuje tekst j1 i wytwarzany przez tłumacza tekst j2. Podstawienie ekwiwalentnego tekstu w języku przekładu uwarunkowane jest całym szeregiem czynników. Językowa kontekstualizacja doświadczenia różni się w społeczeństwie j1 i j2. Idzie nie tylko o stwierdzenie, ze elementy leksykalne i gramatyczne j1 i j2 w inny sposób ujmują rzeczywistość pozajęzykową z uwagi na konwencjonalny charakter znaków językowych (co trafnie sformułował E. A. Nida, 1964: 47). Różnice sięgają znacznie głębiej i przejawiają się w cechach samych tekstów. Tak więc to,
25
co często interpretuje się jako brak odpowiedniości między elementami leksykalnymi j1 i j2, faktycznie polega na odmienności ram, w których funkcjonują dane elementy. Przypomnijmy, że użycie w tekście elementu stanowiącego fragment dane ram poznawcze lub interakcyjne , uczenia w pamięci
podmiotu pozostałą część ramy. Zdolność tworzenia tekstów obejmuje więc struktury wykraczające poza zakres leksyki i gramatyki.
Tłumacz jest w stanie przezwyciężyć problemy wynikające z różnych zwyczajów ujmowania doświadczenia społecznego w ramy poznawcze i interakcyjne, o ile nawiąże do odpowiedniej ramy, typowej dla j2, aktywizując
właściwy jej węzeł odpowiednimi środkami gramatycznymi i leksykalnymi j2, które pozornie nie stanowią bezpośrednich (bo nie są dosłowne) odpowiedników
środków językowych użytych w tekście j 1.
To samo dotyczy przyswojonych przez nosicieli j 1 i j2 wzorców tekstowych, które umożliwiają im sprawne tworzenie i odbieranie tekstów, a które nazywa się "scenariuszami", "schematami" ("scenami"), "planami" czy "skryptami" (por. rozdział 1.4.1.2.).
Wspólna wiedza, jak również ramy, scenariusze, schematy i plany, charakterystyczne dla tekstów j 1 i j2, są czynnikami, które wywierają wpływ na formowanie tekstu przekładu, m.in. na wyrażenie w nim zamiaru komunikacyjnego nadawcy pierwotnego oraz na przyjęcie ciągu znakowego jako tekstu przez odbiorcę wtórnego. Tymi kwestiami zajmiemy się pokrótce.
2.2.1. Wyrażenie zamiaru komunikacyjnego. Między zamiarem komunikacyjnym a tekstem zachodzą różne korelacje. Pytanie, które stawia J. Austin (1962), "How to do things with words?", stosując się nie tylko do aktów mowy, ale również do sposobów ich wyrażania. Wypowiedzi mogą bowiem z jednej strony przybrać postać wysoce skonwencjonalizowaną (np. formuły pozdrowień), przy której ze względu
na format i treść trudno dopatrzeć się ukrytych intencji, albo też zawierać podteksty, jak to bywa w przypadku utworów satyrycznych lub wieloznacznych i wielowarstwowych tekstów poetyckich. W każdym jednak przypadku tekst
cechuje jakiś zamiar komunikacyjny, który autor wyraża licząc się z wiedzą potencjalnych odbiorców, stosując pewien plan działania i określoną formę
językową. Oczywiście bywają przypadki zamierzonej przez nadawcę dwu- i znaczności, którą odpowiednio przygotowany odbiorca jest w stanie rozwikłać. Np. Podróże Guliwera J. Swifta w pierwotnym zamierzeniu stanowiły satyrę
polityczną, a nie powieść dla dzieli i młodzieży. Nigdy też nie ma pewności, czy przy odbiorze przekładu nie powstaną nieporozumienia, ale zjawisko to występuje w każdym procesie komunikacji, jedno- i dwujęzycznej.