Dla przykładu można tu zestawić ze sobą eksperymentalne badania Ronalda Lippita i Ralpha K. White'a nad skutecznością trzech odmiennych typów przywództwa i badania Feltona i Rosę'a z 1955 r. na temat twórczości kulturalnej w grupach otwartych i zamkniętych. Oba badania operują podobnymi metodami, podobnym typem respondentów, przedmiot analizy jest jednak różny. W pierwszym wypadku jest nim charakter przywództwa rozpatrywany z punktu widzenia efektywności działań grupy. Typ przywództwa jest również elementem kultury w sensie kultury globalnej, ale zgodnie z przyjętym rozróżnieniem kategorii kultury wchodzi on w obręb kultury społecznej. Jest jednym z podstawowych elementów układu stosunków społecznych.
W badaniu Williama Feltona i Edwarda Rose'a pojęcie otwartego lub zamkniętego charakteru grupy również należy uznać za pojęcie kultury społecznej. Pojęcie to odnosiło się jednak w tym wypadku do zmiennych niezależnych badania, inaczej, aniżeli to było w poprzednio wymienionych badaniach. Zmienną zależną badań Feltona i Rose'a stanowiły natomiast zjawiska kultury symbolicznej. W uproszczonej dla celów badawczych wersji tej kultury chodziło o kształtujący się w obrębie grupy zbiorowo ustalony i przyjęty sposób interpretacji testów Ror-schacha. Interpretacja ta była przedmiotem dyskusji i bezpośredniego porozumienia w obrębie małej grupy nieformalnej, jakkolwiek eksperymentalnej, nie naturalnej. Był to więc przykład formowania się elementarnej wspólnoty kultury symbolicznej w ramach pierwszego układu.
Żadne badania eksperymentalne nie są w stanie uchwycić absolutnych początków kultury symbolicznej, wyłaniającej się ze stadium przedkultury. Nie dokonali tego również w swych próbach Felton i Rosę. Mieli oni do czynienia, jak inni prowadzący podobne studia, z osobnikami ukształtowanymi już przez liczne i różnorodne oddziaływania socjalizujące i podległymi kulturalnej transmisji. W zakresie poddanemu eksperymentowi procesu formowania się wspólnej tradycji próby te pozwoliły jednak oświetlić proces ustalania się nowych elementów wspólnej kultury grupowej (zob. McFeat, 1974).
Wbrew wyjściowej hipotezie autorów grupa zamknięta, czyli izolowana od wpływów zewnętrznych, okazała się bardziej twórcza w dziedzinie propozycji
208
Socjologia kultury
i wzorów interpretacyjnych, aniżeli grupy otwarte, kontaktujące się z innymi analogicznymi grupami. W rezultacie badań autorzy sformułowali wniosek, zgodnie z którym wynalazczość i zapożyczenia stanowią mechanizmy alternatywne, zastępujące się wzajem. Względna izolacja wzmaga tendencje wewnętrznej twórczości, możność wymiany kulturalnej zmniejsza tendencje wyznalazczości. Oceniając ten hipotetyczny wniosek, trzeba pamiętać, że „zamknięta grupa" w doświadczeniu obu autorów była tylko chwilowo i tylko względnie izolowana. Jej zamkniecie odnosiło się do przebiegu interpretacji Rorschacha, nie zaś do wcześniejszych doświadczeń członków grupy.
Badania Feltona i Rosę'a nie były kontynuowane i powtarzane w stosunku do większej liczby grup, co pozwoliłoby zweryfikować statystycznie ich rezultaty wykluczając ingerencje niekontrolowanych zmiennych, takich np. jak indywidualne cechy członków poszczególnych grup. Trudno też powiedzieć w obecnej fazie podobnych badań, czy ich rezultaty mogłyby być rozciągnięte na makrostrukturalne procesy twórczości i dyfuzji kulturalnej. W znanym studium o narodzinach kultury greckiej Czarnowski upatrywał źródła jej wielkości właśnie w licznych kontaktach, w otwartości na obce wpływy i w zdolności zapożyczeń. Jego interpretacja była więc zgodna z pierwotną hipotezą Feltona i Rosę'a odrzuconą w rezultacie eksperymentu. Twierdzenie Czarnowskiego nie zostało poddane weryfikacji. Ma ono raczej intuicyjny charakter. Wydaje się ono bardzo prawdopodobne w świetle historycznych danych porównawczych. Trzeba jednak przyznać, że te dane ujmowane są w sposób impresjonistyczny. Nasuwa się stąd wniosek, że łatwiej poddające się kontroli badania kultury pierwszego układu odniesione do małych grup mogą się przyczynić do znacznego postępu wiedzy o mechanizmach rozwoju kultury.
Dalszy krok na drodze tych badań uczynił kanadyjski socjolog Tom McFeat (1974), który prowadził badania na temat tworzenia i transmisji kultury w grupach eksperymentalnych wykorzystując treści kulturalne innego rodzaju, aniżeli interpretacja testów projekcyjnych. W drugim ze swych eksperymentów McFeat dał do przeczytania grupom eksperymentalnym studentów początkowy fragment nieznanej im powieści. Zadaniem badanych było odtworzenie treści poznanego fragmentu w grupowej dyskusji oraz zaprojektowanie dalszego toku akcji. Istota eksperymentu polegała na tym, że skład każdej grupy zmieniał się w kolejnych fazach eksperymentu w taki sposób, iż po kolejnych 4-6 zmianach ostatnia generacja badanych nie obejmowała już żadnego z pierwotnych członków grupy, którzy mieli bezpośredni kontakt z omawianym tekstem.
Wzorowane na przykładzie McFeata badanie przeprowadzono z czterema grupami studentów socjologii kultury w Łodzi i Warszawie. Dwie grupy studentów łódzkich pełniące rolę pierwszej generacji wysłuchały odtworzonego z taśmy magnetofonowej nagrania pierwszej sceny sztuki Tadeusza Różewicza Grupa Laokoona. Nagranie wykonane zostało przez zespół teatru studenckiego specjalnie dla celów eksperymentu. Druga generacja grup eksperymentalnych wysłuchała
Kultura trzech układów
209