Zasadniczo jednak rozwój dziecka - w jego ujęciu - nie przebiega w sposób uniwersalny w kierunku jakiegoś idealnego punktu końcowego, ukierunkowanie to zależy bowiem od celów, określonych w danej kulturze. Mimo to należy podkreślić, że Wygotski w swych badaniach nad genezą poznania - podobnie jak Piaget -wskazywał na kierunek rozwoju prowadzący do formułowania pojęć naukowych, które traktował jako najlepiej zorganizowane struktury umysłowe. Krótko mówiąc, wiele poglądów badaczy reprezentujących podejście kontekstualno-dialektyczne jest niejasnych i nie daje się ująć w ramy tradycyjnych dylematów i rozstrzygnięć psychologii rozwojowej.
WPROWADZENIE D0 PSYCHOLOGII ROZWOJU
Neofunkcjonalizm w koncepcji rozwoju Baltesa. W swoich rozważaniach na temat zmian rozwojowych Paul Baltes (1987; Baltes, Lindenberger i Staudinger, 1997) proponuje model, w którym rozwój pojmuje jako proces selektywnej optymalizacji z kompensacją (selection - optimization - compensation, SOC). Zastanawiając się nad naturą pomyślnego rozwoju (successful development) człowieka w ciągu jego życia, przyjmuje, że istotą tego procesu jest maksymalizacja zysków (pożądanych celów lub wyników) oraz minimalizacja strat (unikanie niepożądanych celów lub wyników). Komponentami procesu rozwojowego są: selekcja, optymalizacja oraz kompensacja. Selekcję wiąże Baltes z ukierunkowaniem zachowania na określone cele lub wyniki. Optymalizację odnosi do środków bądź sposobów realizacji celów. Kompensacja natomiast to, jego zdaniem, funkcjonalna odpowiedź na straty/ubytki w dostępnych jednostce środkach lub sposobach realizacji celów.
Opisane w modelu SOC trzy składniki (selekcja, optymalizacja, kompensacja) Baltes traktuje jako bazowe procesy zmiany, związanej z wiekiem człowieka, w jego zdolności do selektywnej adaptacji (rozwoju). Komponenty te, kształtując interaktywny system działania lub ukierunkowanego funkcjonowania, są zawsze ze sobą powiązane.
Zmiany rozwojowe w ujęciu Baltesa są wielowymiarowe oraz indywidualnie zróżnicowane, zarówno w momencie pojawiania się, jak i w okresie całej ontogenezy. Zakłada on ponadto, że:
(1) zmiany rozwojowe są zarówno jakościowe, jak i ilościowe;
(2) nie wszystkie zmiany są funkcją czasu chronologicznego; (3) nie wszystkie zmiany wykazują spadek
wraz z wiekiem jednostki.
To ostatnie założenie wydaje się najistotniejsze w koncepcji rozwoju Baltesa. Rozwój nie jest monolitycznym procesem progresji i wzrostu, lecz zmiennym, wielowymiarowym oraz interakcyjnym systemem zysków i strat
277
w zdolnościach adaptacyjnych człowieka. Od początku życia do jego końca każdemu wzrostowi towarzyszy spadek w tej samej lub innej dziedzinie funkcjonowani-- i odwrotnie. Wydaje się, że podobne stanowisko przyjmuje Kazimierz Obuchowski (1985). Ostatnio badacz ten w swych rozważaniach na temat zmiany rozwojowej podejmuje wiele zaniedbanych w klasycznej koncepcji rozwoju zagadnień, to jest niewłaściwie ukształtowanych dróg rozwoju, negatywnego transferu czy długotrwałych kosztów wzrostu, na przykład entropii (Obuchowski, 1997).
Należy też dodać, że według Baltesa, rozwój zawsze dokonuje się w określonym kontekście. Kontekst ten, jego zdaniem, tworzą trzy rodzaje wpływów:
(1) normatywne - związane z wiekiem - do których zalicza wpływy zdarzeń biologicznych i środowiskowych, dominujące w danym okresie życia;
(2) normatywne - związane z historią - do których zalicza wpływy biologiczne i środowiskowe, tworzące ontogenetyczne doświadczenie, specyficzne dla danej kohorty (pokolenia);
(3) pozanormatywne, do których zalicza losowe i rzadko doświadczane zdarzenia biologiczne oraz środowiskowe.
W ujęciu tym wpływy biologiczne i środowiskowe nie działają w oderwaniu od innych. Tworzą one całościowy kontekst relacji organizmu z otoczeniem, w którego ramach jednostka reaguje, działa, organizuje swój rozwój i przyczynia się do rozwoju innych ludzi.
7.3.2 Sposoby wyjaśniania zmian
rozwojowych
Jak już wspomnieliśmy, każda teoria rozwoju musi odpowiedzieć na co najmniej dwa pytania - jaka jest natura przemian rozwojowych oraz jaki jest mechanizm powstawania tych
Z % H PSIItHOLOGIA ROZWOJU CZEOWIEKA
zmian. Przedstawiona wcześniej klasyfikacja teorii rozwoju psychicznego została utworzona z perspektywy odpowiedzi na pytanie o naturę zmian rozwojowych, dokonujących się wzdłuż dwóch podstawowych wymiarów: ukierunkowania zmian rozwojowych oraz stadialności rozwoju. W efekcie tego uporządkowania udało się wyodrębnić pięć odrębnych modeli przebiegu zmian rozwojowych: fazowy, cykliczny, sekwencyjny, liniowy i mieszany.