palacz od pali� � zmieniona cz�� mowy, a domek od dom � nie zmieniona/; b/ czy derywat
wnosi nowe znaczenie w stosunku do podstawy, czy te� nie wnosi /np. palenie od pali� � to
samo znaczenie, palacz od pali� � znaczenie zmienione/; cl jaki jest stosunek cz�on�w w
obr�bie formacji, tzn. kt�ry z nich jest okre�lony, a kt�ry okre�laj�cy /np. w palacz -acz jest
cz�onem okre�lanym, a pal- � okre�laj�cym, w domek -ek � cz�on okre�laj�cy, dom �
okre�lany/.
Przy uwzgl�dnieniu powy�szych danych otrzymujemy trzy klasy derywat�w:
a/ derywaty transpozycyjne, kt�re w stosunku do swoich podstaw maj� zmienion�
tylko funkcj� sk�adniow�, a znaczenie ich pozostaje bez zmiany; formant ma w nich tylko
funkcj� gramatyczn�; najcz�ciej zachodzi w nich zmiana cz�ci mowy, s� poza relacj�
okre�lany � okre�laj�cy. Np. bieganie, bia�o�� zasadniczo maj� to samo znaczenie, co biega�,
bia�y /r�ni� si� jedynie abstrakcyjnym uj�ciem/, natomiast pe�ni� inn� funkcj� sk�adniow�
/mog� by� podmiotami, dope�nieniami/. Podobnie podr�owa� w stosunku do podr� ma
znaczenie to samo, tylko i/in� funkcj� sk�adniow�;
. b/derywaty mutacyjne s� nazwami nowych desygnat�w, maj� zmienion� funkcj�
semantyczn�-w stosunku do swoich podstaw, formant pe�ni w nich funkcj� seman-
tyczn� /w rzeczowniku � przedmiotow�/, jest cz�onem okre�lanym. Najcz�ciej nast�puje
zmiana cz�ci mowy i zmiana sk�adniowa /no. palacz, bia�ko/, ale niekoniecznie /np. drewniak,
ksi�garnia � podstawa i derywat nale�� do tej samej cz�ci mowy/;
c/ derywaty modyfikacyjne s� znakami tych samych desygnat�w, co ich podstawy,
wnosz�* jedynie pewn� modyfikacj� znaczenia, komunikuj� jak�� cech� desygnatu, np. domek,
babsko to tyle co ""dom ma�y', ''baba wstr�tna7 itp. Formant komunikuje w tym wypadku
jako��, jest cz�onem okre�laj�cym. Cz�� mowy pozostaje nie zmieniona, np. mi�y � m/tutki,
biec � dobiec, pisa� � pisywa�.
Te trzy typy stanowi� ramy klasyfikacyjne nadrz�dne, w kt�re dadz� si� uj�� derywaty w
zakresie wszystkich cz�ci mowy. W dalszym ci�gu b�dziemy opisywa� bardziej szczeg�owo
kategorie i typy s�owotw�rcze wsp�czesnej polszczyzny.
LITERATURA ZALECONA DO ROZDZIA�U III
W. Doroszewski, Kategorie s�owotw�rcze /12/.
W. Doroszewski, Podstawy gramatyki /13/.
Z. Kurzowa, Z historii kszta�towania si� me.tod analizy s�owotw�rczej 1311.
J. Puzynina, /Recenzja/ M. Dokulil, Teorie odvozovdn{ slov. TvoivnSslov v cestinS /54/.
J. Rozwadowski, O dwucz�onowo�ci wyraz�w /55/.
IV. S�OWOTWORSTWO RZECZOWNIK�W
1. KATEGORIE S�OWOTW�RCZE RZECZOWNIKA. CHARAKTERYSTYKA
OG�LNA
Jak pokazywali�my w rozdziale poprzednim, podstaw� podzia�u na kategorie stanowi�
zasadniczo funkcje formant�w. Rozr�nia si� trzy typy funkcji formant�w:
a/ funkcja gramatyczna /syntaktyczna/, kt�ra przys�uguje zasadniczo morfemom
gramatycznym, a tak�e niekt�rym s�owotw�rczym. Tak� funkcj� maj� �p. formanty w dery-
watach transpozycyjnych, typu dobro�, chodzenie, kt�re nie s� nazwami nowych desygnat�w,
tylko formalnie, dla cel�w sk�adniowych, przekszta�conymi nazwami: dobry i chodzi�;
b/ funkcja semantyczna, czyli komunikowanie o czym� w rzeczywisto�ci, a miano-
wicie wskazywanie bardzo og�lnie na klas� przedmiot�w, kt�rych cechy precyzowane s� przez
tematy derywat�w. Nazwijmy t� funkcj� semantyczn� przedmiotow�. Pojawia si� ona
w takich wyrazach, jak: biegacz, b�otnik, podstawka, kropid�o, kwiaciarnia, w kt�rych for-
manty: -acz, -nik, -id�o, -arnia informuj� bardzo og�lnie^ten /to/, co7;
c/ funkcja semantyczna jako�ciowa: formant informuje o c e s z e desygnatu na-
zwanego przez temat. Funkcja ta wyst�puje w derywatach modyfikacyjnych, takich jak:
kwiatek, psisko.
W obr�bie tych najog�lniejszych trzech klas wyr�nia si� wiele kategorii s�owotw�rczych
opartych na bardziej szczeg�owych znaczaniach formant�w oraz typach relacji poj�ciowych
zachodz�cych mi�dzy formantem i tematem. '
Mo�na poda� nast�puj�cy zestaw kategorii s�owotw�rczych polskich rzeczownik�w.
Wygodnie jest uj�� go tabel� /patrz tab. 3/.
Zestaw ten daje najog�lniejszy, nieco uproszczony, obraz kategorii s�owotw�rczych pol-
skich rzeczownik�w, w szczeg�ach rzecz okazuje si� bardziej skomplikowana. Najbardziej
skomplikowany jest podzia�'kategorii mutacyjnych. Przedmiot bowiem bywa nazwany ze
wzgl�du na jak�� charakterystyczn� w�asno�� /komunikowan� przez temat/, kt�ra mo�e
polega� na odniesieniu do czynno�ci, wykonywaniu jej wprost przez desygnat derywatu
/p�ywak, palacz/ lub wykonywaniu jej po�rednio jako narz�dzie /czerpak, trzepaczkal.
Desygnat derywatu mo�e charakteryzowa� si� w�asno�ci�, kt�ra jest rezultatem czynno�ci:
obierki 'rezultat obierania', wstawka 'to, co wstaw ione'\
Przedmiot mo�e by� dalej nazwany ze wzgl�du na cech�, kt�r� posiada, wyra�an�"
przede wszystkim przymiotnikiem /m�drzec, leniwiec, szarak, zielonkal. Wreszcie w�asno��
charakterystyczna mo�e polega� na r�norakich relacjach wzgl�dem innego przedmiotu: �w
W trosce o komfort korzystania z naszego serwisu chcemy dostarczać Ci coraz lepsze usługi. By móc to robić prosimy, abyś wyraził zgodę na dopasowanie treści marketingowych do Twoich zachowań w serwisie. Zgoda ta pozwoli nam częściowo finansować rozwój świadczonych usług.
Pamiętaj, że dbamy o Twoją prywatność. Nie zwiększamy zakresu naszych uprawnień bez Twojej zgody. Zadbamy również o bezpieczeństwo Twoich danych. Wyrażoną zgodę możesz cofnąć w każdej chwili.