palacz od palić — zmieniona część mowy, a domek od dom — nie zmieniona/; b/ czy derywat
wnosi nowe znaczenie w stosunku do podstawy, czy też nie wnosi /np. palenie od palić — to
samo znaczenie, palacz od palić — znaczenie zmienione/; cl jaki jest stosunek członów w
obrębie formacji, tzn. który z nich jest określony, a który określający /np. w palacz -acz jest
członem określanym, a pal- — określającym, w domek -ek — człon określający, dom —
określany/.
Przy uwzględnieniu powyższych danych otrzymujemy trzy klasy derywatów:
a/ derywaty transpozycyjne, które w stosunku do swoich podstaw mają zmienioną
tylko funkcję składniową, a znaczenie ich pozostaje bez zmiany; formant ma w nich tylko
funkcję gramatyczną; najczęściej zachodzi w nich zmiana części mowy, są poza relacją
określany — określający. Np. bieganie, białość zasadniczo mają to samo znaczenie, co biegać,
biały /różnią się jedynie abstrakcyjnym ujęciem/, natomiast pełnią inną funkcję składniową
/mogą być podmiotami, dopełnieniami/. Podobnie podróżować w stosunku do podróż ma
znaczenie to samo, tylko i/iną funkcję składniową;
. b/derywaty mutacyjne są nazwami nowych desygnatów, mają zmienioną funkcję
semantyczną-w stosunku do swoich podstaw, formant pełni w nich funkcję seman-
tyczną /w rzeczowniku — przedmiotową/, jest członem określanym. Najczęściej następuje
zmiana części mowy i zmiana składniowa /no. palacz, białko/, ale niekoniecznie /np. drewniak,
księgarnia — podstawa i derywat należą do tej samej części mowy/;
c/ derywaty modyfikacyjne są znakami tych samych desygnatów, co ich podstawy,
wnoszą* jedynie pewną modyfikację znaczenia, komunikują jakąś cechę desygnatu, np. domek,
babsko to tyle co ""dom mały', ''baba wstrętna7 itp. Formant komunikuje w tym wypadku
jakość, jest członem określającym. Część mowy pozostaje nie zmieniona, np. miły — m/tutki,
biec — dobiec, pisać — pisywać.
Te trzy typy stanowią ramy klasyfikacyjne nadrzędne, w które dadzą się ująć derywaty w
zakresie wszystkich części mowy. W dalszym ciągu będziemy opisywać bardziej szczegółowo
kategorie i typy słowotwórcze współczesnej polszczyzny.
LITERATURA ZALECONA DO ROZDZIAŁU III
W. Doroszewski, Kategorie słowotwórcze /12/.
W. Doroszewski, Podstawy gramatyki /13/.
Z. Kurzowa, Z historii kształtowania się me.tod analizy słowotwórczej 1311.
J. Puzynina, /Recenzja/ M. Dokulil, Teorie odvozovdn{ slov. TvoivnSslov v cestinS /54/.
J. Rozwadowski, O dwuczłonowości wyrazów /55/.
IV. SŁOWOTWORSTWO RZECZOWNIKÓW
1. KATEGORIE SŁOWOTWÓRCZE RZECZOWNIKA. CHARAKTERYSTYKA
OGÓLNA
Jak pokazywaliśmy w rozdziale poprzednim, podstawę podziału na kategorie stanowią
zasadniczo funkcje formantów. Rozróżnia się trzy typy funkcji formantów:
a/ funkcja gramatyczna /syntaktyczna/, która przysługuje zasadniczo morfemom
gramatycznym, a także niektórym słowotwórczym. Taką funkcję mają ńp. formanty w dery-
watach transpozycyjnych, typu dobroć, chodzenie, które nie są nazwami nowych desygnatów,
tylko formalnie, dla celów składniowych, przekształconymi nazwami: dobry i chodzić;
b/ funkcja semantyczna, czyli komunikowanie o czymś w rzeczywistości, a miano-
wicie wskazywanie bardzo ogólnie na klasę przedmiotów, których cechy precyzowane są przez
tematy derywatów. Nazwijmy tę funkcję semantyczną przedmiotową. Pojawia się ona
w takich wyrazach, jak: biegacz, błotnik, podstawka, kropidło, kwiaciarnia, w których for-
manty: -acz, -nik, -idło, -arnia informują bardzo ogólnie^ten /to/, co7;
c/ funkcja semantyczna jakościowa: formant informuje o c e s z e desygnatu na-
zwanego przez temat. Funkcja ta występuje w derywatach modyfikacyjnych, takich jak:
kwiatek, psisko.
W obrębie tych najogólniejszych trzech klas wyróżnia się wiele kategorii słowotwórczych
opartych na bardziej szczegółowych znaczaniach formantów oraz typach relacji pojęciowych
zachodzących między formantem i tematem. '
Można podać następujący zestaw kategorii słowotwórczych polskich rzeczowników.
Wygodnie jest ująć go tabelą /patrz tab. 3/.
Zestaw ten daje najogólniejszy, nieco uproszczony, obraz kategorii słowotwórczych pol-
skich rzeczowników, w szczegółach rzecz okazuje się bardziej skomplikowana. Najbardziej
skomplikowany jest podział'kategorii mutacyjnych. Przedmiot bowiem bywa nazwany ze
względu na jakąś charakterystyczną własność /komunikowaną przez temat/, która może
polegać na odniesieniu do czynności, wykonywaniu jej wprost przez desygnat derywatu
/pływak, palacz/ lub wykonywaniu jej pośrednio jako narzędzie /czerpak, trzepaczkal.
Desygnat derywatu może charakteryzować się własnością, która jest rezultatem czynności:
obierki 'rezultat obierania', wstawka 'to, co wstaw ione'\
Przedmiot może być dalej nazwany ze względu na cechę, którą posiada, wyrażaną"
przede wszystkim przymiotnikiem /mędrzec, leniwiec, szarak, zielonkal. Wreszcie własność
charakterystyczna może polegać na różnorakich relacjach względem innego przedmiotu: ów