W zasadzie nie kwestionuje się tego, że procesy świadome mogą wpływać na reakcje warunkowe człowieka. Istota problemu dotyczy raczej tego, czy udział świadomości jest warunkiem koniecznym i wystarczającym do efektywnego przebiegu nabywania, wygaszania bądź generalizacji takich reakcji. W tej kwestii można wyróżnić dwa zasadnicze stanowiska.
Według pierwszego z nich, istnieją co najmniej dwa różne mechanizmy odpowiedzialne za generowanie reakcji warunkowych: jeden funkcjonujący przy udziale świadomości, drugi zaś - bez jej udziału. Zwolennicy tego poglądu wskazują między innymi na odmienne prawidłowości rządzące z jednej strony warunkowaniem semantycznym i generalizacją semantyczną, z drugiej zaś - warunkowaniem i generalizacją reakcji, które zachodzą bez udziału języka (por. Maltzman, 1979; Handel i Bridger,1973). Problemem pozostaje oczywiście wzajemna relacja między obu wymienionymi mechanizmami.
Zgodnie z drugim stanowiskiem, reprezentowanym między innymi przez M. E. Dawsona i jego współpracowników (Dawson i Schell, 1985), uświadomienie sobie relacji zachodzącej między bodźcem warunkowym i bezwarunkowym jest koniecznym, choć niewystarczającym warunkiem wytworzenia reakcji warunkowej. Podobnie uświadomienie sobie braku (zaniku) relacji między bodźcem warunkowym i bezwarunkowym jest koniecznym, choć niewystarczającym warunkiem wygaszenia reakcji warunkowej. Na poparcie swego stanowiska autorzy ci przytaczają, między innymi, dane eksperymentalne, które wskazują na istnienie ścisłej synchronizacji procesów świadomych z dynamiką nabywania i wygaszania reakcji warunkowych. Stwierdzono na przykład, że reakcje na bodziec warunkowy pojawiają się u danej osoby dopiero w tej próbie, w której zaczyna ona uświadamiać sobie znaczenie tego bodźca. Podobnie wygaszanie reakcji zachodzi tylko u tych badanych, którzy uświadomili sobie brak relacji między obu
psrceoFiz~o~o~ia
motywacji jest prostoliniową funkcją wartości gratyfikacyjnej celu i krzywoliniową funkcją prawdopodobieństwa jego uzyskania (por. Reykowski,1992). Oczywiście trudno byłoby oczekiwać korelacji zmian sercowo-naczyniowych z motywacją ukierunkowaną na odległe cele. Chodzi tu przede wszystkim o motywację przynętową, wzbudzaną bezpośrednio przez bodźce sygnalizujące możliwość zdobycia nagrody lub uniknięcia kary
4.6.3 Aktywność sercowo-naczyniowa
a procesy poznawcze
Drugi ważny nurt badań podstawowych nad aktywnością sercowo-naczyniową dotyczy jej związku z procesami poznawczymi (por. Ciarkowska, 1992). Szczegnie wiele uwagi poświęca się w tym konte cie fazowemu spadkowi (deceleracji) rytmu serca (por. ryc. 4-12). Powszechny jest pogląd, że reakcja taka ma bezpośredni związek z procesami poznawczymi, w szczególności zaś - z procesami uwagi. Zależność między aktywnością poznawczą a przyśpieszeniem rytmu serca jest natomiast problemem bardzo złożonym. Choć w trakcie wykonywania wielu zadań umysłowych obserwuje się, nieraz bardzo znaczny, wzrost rytmu serca, nie jest jasne, do jakiego stopnia jest to efekt procesów poznawczych, do jakiego zaś - procesów emocjonalno-motywacyjnych. Jak pisze J. R. Jennings (1986b, s. 293), "wysiłki mające na celu ustalenie relacji między przyśpieszeniem rytmu serca a jakimś specyńcznym procesem poznawczym, innym niż kierunek uwagi, okazały się nieskuteczne".
4.6.3.1 Odruch orientacyjny, obronny
i zaskoczenia
Reakcję orientacyjną można traktować jako jedną z podstawowych form aktywności poznawczej, ukierunkowaną na wykrywanie zmian w otoczeniu. Autorką klasycznych ba
169
dań nad reakcją serca na bodźce orientacyjne jest Frances Graham (1973, 1979). Uzyskane przez nią wyniki wskazują, że zmiany rytmu serca umożliwiają różnicowanie trzech zasadniczych typów reakcji na bodźce eksteroreceptywne: reakcji zaskoczenia (czyli reakcji na bodźce nagle się pojawiające), reakcji orientacyjnej (reakcji na bodźce nowe) oraz reakcji obronnej (reakcji na bodźce silne lub szkodliwe). Reakcja zaskoczenia charakteryzuje się szybkim, krótkotrwałym zwolnieniem rytmu serca, reakcja orientacyjna - zwolnieniem rytmu serca trwającym dłużej niż przy reakcji zaskoczenia, reakcja obronna - odroczonym w czasie przyśpieszeniem rytmu serca. Zdaniem Graham, zasadniczą funkcją reakcji orientacyjnej jest ułatwienie (facylitacja) odbioru bodźców eksteroreceptywnych. Można doszukiwać się pewnego podobieństwa między reakcją orientacyjną a opisanym przez Laceya (patrz niżej) nastawieniem na wchłanianie bodźców (por. Jennings, 1986a). Złożony model przedstawiający zależność między fazowymi zmianami rytmu serca a różnymi komponentami reakcji orientacyjnej przedstawił R. J. Barry (1982, 1984).
4.6.3.2 Koncepcja wchłaniania-odrzucania