W zasadzie nie kwestionuje si� tego, �e procesy �wiadome mog� wp�ywa� na reakcje warunkowe cz�owieka. Istota problemu dotyczy raczej tego, czy udzia� �wiadomo�ci jest warunkiem koniecznym i wystarczaj�cym do efektywnego przebiegu nabywania, wygaszania b�d� generalizacji takich reakcji. W tej kwestii mo�na wyr�ni� dwa zasadnicze stanowiska.
Wed�ug pierwszego z nich, istniej� co najmniej dwa r�ne mechanizmy odpowiedzialne za generowanie reakcji warunkowych: jeden funkcjonuj�cy przy udziale �wiadomo�ci, drugi za� - bez jej udzia�u. Zwolennicy tego pogl�du wskazuj� mi�dzy innymi na odmienne prawid�owo�ci rz�dz�ce z jednej strony warunkowaniem semantycznym i generalizacj� semantyczn�, z drugiej za� - warunkowaniem i generalizacj� reakcji, kt�re zachodz� bez udzia�u j�zyka (por. Maltzman, 1979; Handel i Bridger,1973). Problemem pozostaje oczywi�cie wzajemna relacja mi�dzy obu wymienionymi mechanizmami.
Zgodnie z drugim stanowiskiem, reprezentowanym mi�dzy innymi przez M. E. Dawsona i jego wsp�pracownik�w (Dawson i Schell, 1985), u�wiadomienie sobie relacji zachodz�cej mi�dzy bod�cem warunkowym i bezwarunkowym jest koniecznym, cho� niewystarczaj�cym warunkiem wytworzenia reakcji warunkowej. Podobnie u�wiadomienie sobie braku (zaniku) relacji mi�dzy bod�cem warunkowym i bezwarunkowym jest koniecznym, cho� niewystarczaj�cym warunkiem wygaszenia reakcji warunkowej. Na poparcie swego stanowiska autorzy ci przytaczaj�, mi�dzy innymi, dane eksperymentalne, kt�re wskazuj� na istnienie �cis�ej synchronizacji proces�w �wiadomych z dynamik� nabywania i wygaszania reakcji warunkowych. Stwierdzono na przyk�ad, �e reakcje na bodziec warunkowy pojawiaj� si� u danej osoby dopiero w tej pr�bie, w kt�rej zaczyna ona u�wiadamia� sobie znaczenie tego bod�ca. Podobnie wygaszanie reakcji zachodzi tylko u tych badanych, kt�rzy u�wiadomili sobie brak relacji mi�dzy obu
psrceoFiz~o~o~ia
motywacji jest prostoliniow� funkcj� warto�ci gratyfikacyjnej celu i krzywoliniow� funkcj� prawdopodobie�stwa jego uzyskania (por. Reykowski,1992). Oczywi�cie trudno by�oby oczekiwa� korelacji zmian sercowo-naczyniowych z motywacj� ukierunkowan� na odleg�e cele. Chodzi tu przede wszystkim o motywacj� przyn�tow�, wzbudzan� bezpo�rednio przez bod�ce sygnalizuj�ce mo�liwo�� zdobycia nagrody lub unikni�cia kary
4.6.3 Aktywno�� sercowo-naczyniowa
a procesy poznawcze
Drugi wa�ny nurt bada� podstawowych nad aktywno�ci� sercowo-naczyniow� dotyczy jej zwi�zku z procesami poznawczymi (por. Ciarkowska, 1992). Szczegnie wiele uwagi po�wi�ca si� w tym konte cie fazowemu spadkowi (deceleracji) rytmu serca (por. ryc. 4-12). Powszechny jest pogl�d, �e reakcja taka ma bezpo�redni zwi�zek z procesami poznawczymi, w szczeg�lno�ci za� - z procesami uwagi. Zale�no�� mi�dzy aktywno�ci� poznawcz� a przy�pieszeniem rytmu serca jest natomiast problemem bardzo z�o�onym. Cho� w trakcie wykonywania wielu zada� umys�owych obserwuje si�, nieraz bardzo znaczny, wzrost rytmu serca, nie jest jasne, do jakiego stopnia jest to efekt proces�w poznawczych, do jakiego za� - proces�w emocjonalno-motywacyjnych. Jak pisze J. R. Jennings (1986b, s. 293), "wysi�ki maj�ce na celu ustalenie relacji mi�dzy przy�pieszeniem rytmu serca a jakim� specy�cznym procesem poznawczym, innym ni� kierunek uwagi, okaza�y si� nieskuteczne".
4.6.3.1 Odruch orientacyjny, obronny
i zaskoczenia
Reakcj� orientacyjn� mo�na traktowa� jako jedn� z podstawowych form aktywno�ci poznawczej, ukierunkowan� na wykrywanie zmian w otoczeniu. Autork� klasycznych ba
169
da� nad reakcj� serca na bod�ce orientacyjne jest Frances Graham (1973, 1979). Uzyskane przez ni� wyniki wskazuj�, �e zmiany rytmu serca umo�liwiaj� r�nicowanie trzech zasadniczych typ�w reakcji na bod�ce eksteroreceptywne: reakcji zaskoczenia (czyli reakcji na bod�ce nagle si� pojawiaj�ce), reakcji orientacyjnej (reakcji na bod�ce nowe) oraz reakcji obronnej (reakcji na bod�ce silne lub szkodliwe). Reakcja zaskoczenia charakteryzuje si� szybkim, kr�tkotrwa�ym zwolnieniem rytmu serca, reakcja orientacyjna - zwolnieniem rytmu serca trwaj�cym d�u�ej ni� przy reakcji zaskoczenia, reakcja obronna - odroczonym w czasie przy�pieszeniem rytmu serca. Zdaniem Graham, zasadnicz� funkcj� reakcji orientacyjnej jest u�atwienie (facylitacja) odbioru bod�c�w eksteroreceptywnych. Mo�na doszukiwa� si� pewnego podobie�stwa mi�dzy reakcj� orientacyjn� a opisanym przez Laceya (patrz ni�ej) nastawieniem na wch�anianie bod�c�w (por. Jennings, 1986a). Z�o�ony model przedstawiaj�cy zale�no�� mi�dzy fazowymi zmianami rytmu serca a r�nymi komponentami reakcji orientacyjnej przedstawi� R. J. Barry (1982, 1984).
4.6.3.2 Koncepcja wch�aniania-odrzucania
