J. Herbut, Elementy m.f.,09-11-27
- 65 -
V. Filozofia w relacji do innych rodzajów wiedzy
V.1. Filozofia a wiedza zdroworozsądkowa
1. Badawcze podejście do zdrowego rozsądku, jako mentalnych uzdolnień lub ich
wytworów - wiedzy pewnego rodzaju, moŜe być opisowe albo filozoficzno-krytyczne.
Opisowo, w ramach potocznej psychologii i socjologii, przekonaniami zdroworozsąd-
kowymi ogółu ludzi zajmowali się juŜ staroŜytni (i późniejsi) autorzy traktatów z za-
kresu retoryki. Dobrym przykładem są tu traktaty Cycerona De oratore, Orator, Brutus.
Opisowe metodyczne badania nad wiedzą zdroworozsądkową podjęto dopiero pod ko-
niec ubiegłego stulecia w ramach rozwijanej psychologii poznawczej. Filozoficzne
rozwaŜania nad zdrowym rozsądkiem zmierzają do ustalenia treści sądów zdroworoz-
sądkowych, podstawy ich uznawania, ich prawdziwości, roli w myśleniu potocznym i
naukotwórczym, moŜliwości ich zmian. Specjalną nazwę ( common sense, sens com-
mun) dla mentalnej władzy tworzącej sądy zdroworozsądkowe utworzono na początku
czasów nowoŜytnych (od Kartezjusza), kiedy filozofowie uświadomili sobie, Ŝe dla
ugruntowania wiedzy znacznie więcej uwagi naleŜy poświęcać dociekaniom teoriopo-
znawczym, niŜ czynili to ich poprzednicy.
Jeśli wiedzę zdroworozsądkową pojmie się jako zbiór przekonań powszechnie
uznanych za prawdziwe, a krytycyzm w stosunku do tej wiedzy - jako ustalanie, precy-
zowanie i obronę lub odrzucanie zawartych w niej prawd, to Arystoteles moŜe być na-
zwany pierwszym filozofem zdrowego rozsądku. W Analitykach wtórych zajmował się
róŜnymi rodzajami zasad nauk teoretycznych, a w Etykach zasadami wiedzy praktycz-
nej (w ówczesnym pojęciu). Scholastycy nawiązujący do poglądów Arystotelesa mówi-
li o veritates per se notae: "... owe sądy nazywane są znanymi z samych siebie, które
poznajemy natychmiast, skoro tylko pojmiemy sens tworzących je terminów; takimi są
właśnie, według słów Filozofa, pierwsze zasady dowodzenia; albowiem kiedy tylko
pojmie się, co to całość a co część, zaraz poznaje się, Ŝe kaŜda całość jest większa od
swojej części" (Tomasz z Ak., S.Th. I, q.2, a.1, 1).
W filozofii nowoŜytnej, począwszy od Kartezjusza, liczni filozofowie zajmujący
się sądami zdroworozsądkowymi starali się wykryć podstawę ich powszechności, pew-
ności, prawdziwości w mentalnych uzdolnieniach natury ludzkiej. Filozofia zdrowego
J. Herbut, Elementy m.f.,09-11-27
- 66 -
rozsądku rozwijana w osiemnastym stuleciu była naturalną reakcją na wzmagające się
zagroŜenia zdroworozsądkowych podstaw wiedzy przez filozoficzne paradoksy lub
sceptycyzm. We Francji np. C. Buffier (1661-1737), zaniepokojony narastającym od
Kartezjusza sceptycznym podejściem do kwestii faktów spoza sfery naszej świadomo-
ści, podkreślał potrzebę niepodwaŜalnego autorytetu dla fundamentalnych przekonań
podzielanych przez wszystkich normalnych ludzi w sprawach faktów.
A Treatise of Human Nature (1739-1740) Hume`a wywołał znacznie powaŜniejszą
reakcję w postaci tzw. filozofii zdrowego rozsądku T. Reida. Pisząc dwie obszerne
ksiąŜki : Inquiry into the Human Mind on the Principles of Common Sense (1764) oraz
Essays on the Intellectual Powers of Man (1785) - Reid bronił wiedzy zdroworozsąd-
kowej przeciw filozoficznym paradoksom, do których prowadził sceptycyzm Hume’a.
W opinii Reida źródłem sceptycznego odrzucenia prawd zdrowego rozsądku jest nie-
winnie wyglądająca teoria przyjmowana przez wielu filozofów dla wyjaśnienia, jak
moŜemy poznawać cokolwiek spoza aktualnych treści naszych umysłów. Wedle tej teo-
rii takie poznawanie jest koniecznościowo zapośredniczone przez ‘idee’ w umyśle, bę-
dące reprezentatywnymi substytutami rzeczy zewnętrznych. Kiedy wyciągnięto konse-
kwencje z tej teorii, doprowadziła ona filozofów do stale narastającego konfliktu z po-
znaniem zdroworozsądkowym. ‘Idee’ tracąc przypisywany im charakter pełnej repre-
zentacji rzeczy, zyskały rangę jedynych przedmiotów, których istnienie poznajemy
bezpośrednio. ‘Teoria idei’ wyłoŜona przez Locke’a, ustanawiająca doświadczenie
zmysłowe wyłącznym źródłem wiedzy, potrzebowała tylko tak bezkompromisowej lo-
giki, jaką posłuŜył się Hume, by zaowocować Humowskim obrazem świata.
2. W przekonaniu Reida swoistą własnością wielu pierwszych zasad rozpoznawa-
nych przez zdrowy rozsądek jest to, Ŝe niezmiennie rządzą one poglądami ludzi, choć ci
nie zwracają na nie uwagi dopóki nie zostaną one przez kogoś zakwestionowane. Drugą
własnością pierwszych zasad jest to, Ŝe z większą siłą musimy je uznać w poszczegól-
nych przypadkach niŜ wówczas, kiedy sformułowane są ogólnie. Reid zasady zdrowe-
go rozsądku podzielił najpierw na pierwsze zasady prawd przypadkowych oraz pierw-
sze zasady prawd koniecznych. Zasady prawd przypadkowych to zasady pierwotne, na
których opiera się w pewien sposób bardzo znaczna i waŜna część wiedzy ludzkiej. Po
wypisaniu poszczególnych zasad w ich oryginalnym sformułowaniu, w nawiasach po-
