Zmieniające się pojęcia wymuszają zmienianie się ujęć
słownych, ale zależność zachodzi również w drugą stronę: dobra
terminologia niewątpliwie przyczynia się do wyostrzania pojęć.
Myślenie wpływa na język, ale odpowiedni język pomaga myśleniu
(lecz także mętny język zaciemnia myślenie).
Jest rzeczą niezwykle interesującą, że gdy w końcu zaszła tego
potrzeba, na wyrażenie konieczności wiążącej przyrodę, a zakładanej
przez filozofię i nauki. Grecy użyli wyrazu ananke. W języku
potocznym wyraz ten oznaczał różne środki nacisku, z torturami
włącznie, przy pomocy których wymuszano na przestępcy przyznanie
się do winy.10 Zauważmy - wyraz z języka potocznego zmienił
znaczenie i stał się terminem technicznym. Początkowo z całą
pewnością proces ten napędzała pewna metafory czność: przyroda jest
zmuszana (jak przestępca), by funkcjonować tak a nie inaczej. Z
czasem metaforyczność ta została niejako zepchnięta do podtekstu,
ustępując miejsca treści, która stała się wystarczająco precyzyjna,
ponieważ można ją już było "podkładać" pod dobrze ustalony termin.
Podczas gdy język filozofii i nauk stawał się coraz bardziej
techniczny, język wierzeń religijnych z natury rzeczy musiał pozostać
metaforyczny i poetyczny. Doszło więc do "wyobcowania się" języka
filozofii i nauk od języka religii. Zapewne nie ma nic bardziej
' O. Pedersen. dz. cyt" s. 8.
135
dzielącego jak odmienność języków (i związana z nią odmienność
myślenia). Jest to również słuszne w odniesieniu do świata nauki i
świata religii. Konflikty pomiędzy nauką a religią w dużej mierze
pozostaną konfliktami języków, i jednym z najbardziej skutecznych
sposobów ich usuwania będą analizy językowe, zmierzające do
pokazania, że konflikt rozgrywa się jedynie na poziomie słów.
4. Mądrość Starego Testamentu
Jak wspomniałem wyżej, w filozofii greckiej ważną rolę
odgrywał proces konstruowania Boga jako racjonalistycznego
domknięcia systemu świata. Ale ten "filozoficzny monoteizm" nie
miał wiele wspólnego z monoteizmem religijnym, który był wówczas
zjawiskiem wyjątkowym, pielęgnowanym głównie w narodzie
żydowskim. Monoteizm filozoficzny był wyrozumowany przez elitę,
monoteizm religijny był ogłoszony przez religijnych przywódców i
przyjmowany przez masy. Bóg greckich filozofów uzasadniał
dynamikę (ruch) i porządek świata. Bóg Izraelitów wkraczał w
historię narodu wybranego i prowadził ją ku mesjańskiemu spełnie-
niu. Grecy pisali rozprawy o Pierwszym Poruszycielu i Jedni, z-
których ruch i wielość wzięły początek; Żydzi układali przepisy kultu-
i modlili się do swego Jahwe. Ale nie jest prawdziwe rozpowszech-
nione wśród teologów twierdzenie, że Bóg Starego Testamentu byt
Bogiem historii Wybranego Narodu, a kosmologia stanowiła jedynie
przybudówkę lub obramowanie dla całkowicie historycznie rozumia-
nej religii. W takiej koncepcji opis stworzenia świata w pierwszym
rozdziale Księgi Rodzaju miałby być tylko zapoczątkowaniem przez;
Boga dziejów, które doprowadzą do wybrania jednego narodu. Nawet
jeśli takie rozumowanie byłoby słuszne w odniesieniu do okresów
wcześniejszych, potem sytuacja uległa drastycznej zmianie.
Teologia psalmów w nie mniejszym stopniu odwołuje się do
motywów kosmologicznych niż dawnych wydarzeń z historii. W
księgach sapiencjalnych Mądrość, przenikająca świat, jest pośred-
niczką pomiędzy Bogiem a ludzkością. Dwudziesty czwarty rozdziać
Księgi Syracha (Eklezjastyk) opowiada, jak Mądrość "obeszła krąg
136
nieba", "przechadzała się po głębi przepaści" i "w każdym narodzie
zdobyła panowanie" (Syr 24,5-6). Zarówno Księga Syracha, jak i
Księga Przysłów ukazują głęboki związek pomiędzy ludzką pra-
wością, wynikającą z mądrości, a kosmicznym porządkiem stwo-
rzenia.
Mądrość poprzednich ksiąg nabrała bardziej hellenistycznych
cech w Księdze Mądrości (napisanej po grecku!). Mądrość przyjmuje
tu niektóre cechy stoickiego Logosu (lub Pneumy). Pojęcie Logosu
po raz pierwszy użył Heraklit z Efezu na oznaczenie racjonalnego
pierwiastka porządkującego świat (rozum kosmiczny). Według
stoików Logos był równocześnie Bogiem, Naturą i Racjonalnością,
a zarazem rodzajem substancji przenikającej i organizującej wszystko.
Ludzka natura uczestniczy w Logosie, a ideałem stoików było życie
zgodne z kosmicznym porządkiem, którego zasadą był Logos. Echa
tych poglądów wyraźnie brzmią w Księdze Mądrości. Mądrość jest