Sš wród nich: oficjum 9 w. Barbarze (ułożone zapewne w w. XIV), oficjum na czeć Matki Boskiej nieżnej (z końca w. XIV), dwa cykle z przełomu XIV i XV stulecia: o w. Tomaszu Apostole i o w. Mikołaju, oficjum na czeć w. Jana Jałmużnika (zapisane w r. 1443), a wreszcie najpóniejsze, znane z druku w mszale krakowskim z r. 1545 oficjum o w. Jacku. Aktywnoć gatunku wygasła około połowy XVI wieku. ''
V. FORMY I NURTY ŻYCIA TEATRALNEGO
1. TEATR I DRAMAT W EUROPIE REDNIOWIECZNEJ
Tradycja starożytnego dramatu zamierała w Europie Zachodniej stopniowo wraz z postępujšcym rozkładem cywilizacji Cesarstwa Rzymskiego. Przyjmuje się, że u progu redniowiecza, w cišgu VI i VII wieku zanikły główne przejawy dawnego życia teatralnego; równoczenie gasła wiedza o antycznym dramacie i o sposobach jego scenicznej ekspozycji. Słabe echa przeszłoci utrzymywały się bšd w rodowiskach erudytów (klasztornych lub szkolnych), bšd też dzięki żywej, choć tępionej przez władze kocielne i państwowe, działalnoci histrionów, uważanych za spadkobierców starożytnych mimów. Zanim nakrelimy w największym skrócie oba te nurty tradycji, skupimy się na formach dramatyczno-teatralnych powstałych w redniowieczu i stanowišcych twórczy wkład tej epoki do dziejów kultury europejskiej. W wiecie zachodnim skrystalizowała się bowiem w wiekach rednich nowa postać dramatu, majšca swe korzenie w liturgii łacińskiej.
Procesowi dramatyzowania czšstek obrzędów mszalnych sprzyjały zarówno cechy liturgicznego tekstu, często dialogowanego (np. responsoria) i eksponujšcego pełne wewnętrznego napięcia zdarzenia historii więtej, jak też widowiskowoć nabożeństwa, w którym obok piewnie głoszonego słowa doniosłš rolę odgrywały symboliczne gesty, ruch procesyjny, paramenty (szaty i przedmioty liturgiczne), wiatła i kadzidła. Wszystkie te składniki układały się w polifonię rodków ekspresji o dużej sile oddziaływania emocjonalnego i estetycznego. W XII wieku Honoriusz z Autun przyrównywał mszę do tragedii, kapłana do bohatera tragicznego, za kociół do teatru (Gemma animae Klejnot duszy, l, 83).
Ogólnym mianem dramatów liturgicznych" historycy teatru obejmujš widowiska niejednorodne, zróżnicowane zarówno z uwagi na ich stopień zależnoci od rytuału kocielnego, jak i na dobór właciwych im rodków ekspresji. Wszystkie wyodrębnione przez badaczy odmiany dramatu powstawały w wyniku amplifikowania wybranych fragmentów liturgii; powstajšce w ten sposób całostki dramatyczne nie stanowiły, co wymaga podkrelenia, organicznej częci składowej rytu. Temu ostatniemu najbliższe były tzw. dramatyzacje liturgiczne", których aktorami" byli uczestnicy nabożeństwa wraz z celebransem, chwilami wcielajšcy się w podyktowane sytuacjš role. rodki gestyczne i ruchowe o silnej wymowie symbolicznej, jakimi się wtedy posługiwali, były dopełniane piewem liturgicznego tekstu. Kapłan mógł np. wyobrażać Chrystusa zstępujšcego do Otchłani, za klerycy lub uczniowie ze schola cantorum młodzież żydowskš witajšcš Jezusa wjeżdżajšcego na osiołku do Jerozolimy. Przykładem dramatyzacji może być procesjonalne złożenie do grobu figury rozpiętego na krzyżu Chrystusa, zwane Depositio Crucis, inscenizujšce pogrzeb Zbawiciela, a więc jedno z najważniejszych zdarzeń historii Wielkiego Tygodnia. Bardziej teatralny charakter miały tzw. oficja" (dialogowane" lub dramatyczne"), w których uczestniczyły ukostiumowane persony (zazwyczaj byli to ubrani w odpowiednio przystosowane szaty liturgiczne księża, klerycy lub żacy ze
237
Cz. II. Pimiennictwo łacińskie i polskie XIII-XIV wieku. Twórczoć w języku łacińskim
Przedstawienie marionetek przed królem Salomonem, miniatura z Hortus deliciarum Herrady z Landsbergu
schola cantorum). Postacie te toczyły dialog ułożony z wybranych fragmentów tekstu liturgicznego oraz piewów specjalnie ułożonych i odtwarzały pełne wymowy sceny, np. nawiedzenie grobu przez trzy Marie (tzw. Visitatio Sepulchri). Przedstawienia nazwane dramatami właciwymi" operowały akcjš, samodzielnie układanš na kanwie zdarzeń Nowego lub Starego Testamentu, oraz dialogiem poszerzajšcym tekst liturgiczny lub nawet odeń niezależnym. Dšżeniem autorów takich dramatów było nie tylko odtworzenie fragmentów historii więtej, ale też samodzielne kreowanie fikcji artystycznej i krelenie pogłębionego psychologicznie rysunku postaci.