pisemnych wyjaœnieñ podejrzanego oceniæ nale¿y pozytywnie. S¹ przecie¿ osoby maj¹ce trudnoœci z wys³owieniem siê, j¹kaj¹ce siê, niewyraŸnie lub chaotycznie buduj¹ce zdania, itp. Tacy podejrzani wypowiedz¹ siê w sposób znacznie bardziej precyzyjny w formie pisemnej. Szkoda tylko, ¿e organa prowadz¹ce postêpowanie przygotowawcze „z wa¿nych powodów" uprawnione s¹ odmówiæ podejrzanemu zgody na pisemne wyjaœnienia. Owe „wa¿ne powody" to termin nieprecyzyjny i wieloznaczny. Zachodzi wobec tego obawa, i¿ dopuszczenie z³o¿enia przez podejrzanego wyjaœnieñ w formie pisemnej zale¿eæ bêdzie od „widzimisiê" prokuratora lub funkcjonariusza Policji, co stwarza asumpt do dowolnoœci.
De legê farenda wydaje siê, ¿e zawsze - gdy podejrzany wyraŸnie sobie tego ¿yczy - nale¿y mu, bez ¿adnych ograniczeñ, przyznaæ prawo z³o¿enia pisemnych wyjaœnieñ w ka¿dej fazie procesu.
Gwarancjê dobrowolnego sk³adania przez oskar¿onego wyjaœnieñ stanowi art. 171 § 5 kpk. Przepis ten zakazuje stosowania, w celu uzyskania wyjaœnieñ, przymusu, groŸby bezprawnej, hipnozy, narkoanali-zy oraz tzw. „wykrywacza k³amstw", czyli wariografu. I to rozwi¹zanie nowego kpk. oceniæ nale¿y pozytywnie; wariograf bowiem wcho-
199
Oskar¿ony
dzi w sferê podœwiadomoœci oskar¿onego, poniewa¿ rejestruje jego nieœwiadome reakcje fizjologiczne zwi¹zane z zadawanymi pytaniami przez prowadz¹cego test. Oskar¿ony nie wie, ku czemu owe pytania zmierzaj¹ i w trakcie trwania badañ nie jest mu znany zapis owych reakcji. Ponadto do koñca nie wiemy, czy sposób reagowania na konkretne pytanie spowodowany zosta³ faktem pope³nienia przez oskar¿onego zarzuconego mu czynu, czy te¿ zupe³nie innymi czynnikami zewnêtrznymi, nie znanymi badaj¹cemu. Zbyt szczup³a jest nasza wiedza z dziedziny psychologii i psychiki cz³owieka, ¿adne zaœ „pytania kontrolne", poprzedzaj¹ce w³aœciwy test, w¹tpliwoœci w tym zakresie rozwi¹zaæ nie mog¹. Wariograf dopuszczalny jest jedynie jako metoda pracy bieg³ego, dla ograniczenia krêgu osób potencjalnie podejrzanych, za zgod¹ osoby badanej - art. 192a § 2 kpk. Regulacja powy¿sza nie odnosi siê jednak, w ¿adnym wzglêdzie, do sk³adania przez podejrzanego wyjaœnieñ.
C. Prawo do uczestnictwa w czynnoœciach procesowych
Istotn¹ gwarancj¹ prawa oskar¿onego do obrony jest równie¿ udzia³ w czynnoœciach procesowych. W ten sposób bowiem oskar¿ony mo¿e aktywnie wp³ywaæ na przebieg postêpowania. W toku œledztwa i dochodzenia udzia³ ten jest jednak doœæ znacznie ograniczony.
Podejrzany ma bowiem zagwarantowane prawo uczestniczyæ tylko w tzw. czynnoœciach niepowtarzalnych na rozprawie (np. sekcja zw³ok, oglêdziny przedmiotów ulegaj¹cych szybkiemu zniszczeniu itp.), a i wówczas, w przypadku niebezpieczeñstwa utraty lub zniekszta³cenia dowodu w razie zw³oki, zw³aszcza zaœ wtedy, gdy jest on tymczasowo aresztowany, mo¿na zaniechaæ dopuszczenia podejrzanego do owych niepowtarzalnych czynnoœci - vide art. 316 § 1 i 2 kpk. Podobnie przedstawia siê kwestia zapoznania siê z pisemn¹ opini¹ bieg³ego oraz udzia³u w przes³uchaniu bieg³ego. Podejrzanemu umo¿liwia siê wprawdzie zaznajomienie siê z opini¹ oraz udzia³ w przes³uchaniu bieg³ego, jeœli jest on jednak pozbawiony wolnoœci, mo¿na go nie sprowadzaæ, gdyby spowodowa³o to powa¿ne trudnoœci - art. 318 kpk.
W odniesieniu do pozosta³ych czynnoœci postêpowania przygotowawczego uczestnictwo w nich podejrzanego zale¿y od uznania pro-
200
Prawa oskar¿onego
kuratora. Art. 317 § 1 kpk. ustanawia wprawdzie, jako zasadê, dopuszczenie podejrzanego tak¿e do innych, ni¿ wymienione w art. 316 i 318 kpk. czynnoœci, ale zgodnie z tres'ci¹ art. 317 § 2 kpk. prokurator „w szczególnie uzasadnionym przypadku" mo¿e zabroniæ mu w nich udzia³u ze wzglêdu na „wa¿ny interes œledztwa".
Nie trzeba nikogo przekonywaæ, i¿ zarówno „szczególnie uzasadniony przypadek", jak i „wa¿ny interes œledztwa" to typowe pustos³owie, stwarzaj¹ce w istocie szerokie pole do pe³nej, w niczym nie kontrolowanej dowolnoœci prokuratora przy podejmowaniu decyzji w trybie art. 317 § 2 kpk.
Podobnie jak w przypadku dostêpu do akt postêpowania przygotowawczego, tak i teraz wyraziæ nale¿y rozczarowanie, ¿e ustawodawca nie ograniczy³ dopuszczalnoœci odmowy podejrzanemu udzia³u w czynnoœciach postêpowania przygotowawczego do pierwszych dwóch tygodni od przedstawienia mu zarzutów. Postulaty takie by³y zg³aszane w doktrynie.3