.. poskromi�
prawami to dzikie plemi� i nieokie�znany lud okie�zna� w�adz� i przywi�d� go do
podda�stwa, kt�rym teraz jest ujarzmione, i wszystkie prawa, wed�ug kt�rych ta zie-
mia �yje i jest rz�dzona, sam z sam� Lubosz� podyktowa�" . Raz podyktowane
przez legendarnego ustawodawc� prawo ksi���ce sta� si� mia�o na wieki tym, czym
by�o w oczach Kosmasa: nieod��cznym atrybutem monarszej w�adzy, podstaw� pod-
da�stwa og�u pospolitej ludno�ci, wyznacznikiem ci�ar�w i statusu grupowego posz-
czeg�lnych jej kategorii, wszechobecnym regulatorem �ycia zbiorowego, s�owem -
fundamentem ustroju. Wprowadzenie podstawowych jego instytucji przypisa� kroni-
karz pierwszemu w�adcy Czech; nie przypisa� mu jednak zaw�aszczenia ziemi na-
le��cej do ludno�ci. Omini�cie tak �ywotnej dla ludzi �redniowiecza kwestii by�oby
nie do pomy�lenia, gdyby w�asno�� gruntowa uchodzi�a w czasach Kosmasa za pre-
rogatyw� ksi���cej w�adzy.
Trudno odm�wi� wagi temu �wiadectwu. W spo�ecznej �wiadomo�ci, tak samo
jak w praktyce prawno-gospodarczej �podda�stwo pa�stwowe" i ci�ary na rzecz
monarchii nie wi�za�y si� z rzekomym dominium directum panuj�cego w stosunku do
dziedzicznej ziemi ch�opskiej. Patrymonialna koncepcja w�adzy monarszej by�a swo-
ist� teori� pa�stwa; nie mo�e ona by� odniesiona do spraw w�asno�ci gruntowej
omnia vestra zdaje si� przyjmowa� T r e � t i k. K socialni struktur�..., s. 543, wszak�e z zastrze�eniem,
�e w�asno�� ziemsk� rozumiano w �redniowieczu przede wszystkim w kategoriach stosunku pod-
da�czego.
261 Kosmas. i. 5, s. 15.
262 Kosmas. I. 8, s. 18: ..Hic vir.... hanc efteram gentem legibus frenavit et indomitum populum im-
perio domuit et servituti, qua nunc premitur, subiugavit atque omnia iura, quibus hec terra utitur et regi-
tur, solus cum sol� Lubossa dictavit". Tekst polski wg przek�adu M. Wojciechowskiej.
220
z tych samych mniej wi�cej powod�w, dla kt�rych ksi���cego tytuhi dominus terrae
nie przet�umaczymy na �posiadacza ziemskiego". �Podda�stwo pa�stwowe" nie by�o
te� niczym innym, jak powszechn� podleg�o�ci� og�u pospolitych ch�op�w
w�adzy pa�stwowej i jej ksi���cemu prawu, zmaterializowanemu w publicznych
ci�arach na rzecz monarchii. Systemu tego nie da si� interpretowa� ani w kate-
goriach w�adztwa gruntowego, ani w kategoriach osobistych wi�z�w zale�no�ci
(�liens d'homme a homme"); inaczej m�wi�c, nie mie�ci si� on w klasycznym poj�-
ciu feudalizmu. ~^
Nic dziwnego - tradycyjne definicje owego poj�cia odwo�uj� si� do struktural-
nych osobliwo�ci tego samego kr�gu kulturowego, z kt�rego zaczerpni�to �r�d�os��w
terminu. W�adztwo gruntowe i wi�zi osobistej zale�no�ci wydaj� si� znamiennymi
instytucjami systemu stosunk�w spo�ecznych, kt�ry zrodzi� si� z kontaktu plemion
barbarzy�skich ze struktur� agrarn� schy�kowego Cesarstwa Rzymskiego. Ukszta�to-
wany w swej klasycznej postaci na obszarach p�nocnej i �rodkowej Francji, rozsze-
rzony nast�pnie �ladem karoli�skich i otto�skich podboj�w, system ten przez czas
d�ugi nie wykracza� poza kr�g szeroko rozumianej sukcesji karoli�skiej263.
�K�ad�c nacisk na kryzys strukturalny, wywo�any zetkni�ciem si� dw�ch �wiat�w - pisa�
niedawno S. Russocki � stajemy bezradni wobec kwestii dr�g rozwojowych feudalizmu
w Anglii, Skandynawii czy S�owia�szczy�nie. I tak nie bardzo umiemy odpowiedzie� sobie na
pytanie, w jaki spos�b tamtejsi w�adcy stawali si� panami zwierzchnimi ziemi i zamiesz-
kuj�cych j� ludzi, przekazywanych nast�pnie we w�adanie wiernym wojownikom? By� mo�e,
podobnie jak w tzw. azjatyckim sposobie produkcji, dochodzi�o tam do przej�cia przez czyn-
nik uosabiaj�cy jedno�� spo�ecze�stwa, zapewniaj�cy jemu �ad i porz�dek, prawa pobierania
wi�kszo�ci wytwarzanych nadwy�ek. W�adca te�, dokonuj�c redystrybucji tych bogactw
w�r�d oddanych sobie ludzi, torowa� drog� procesowi powstawania klasy panuj�cej i w�adztwa
264
gruntowego .
W�tpliwo�ci te odnie�� wolno r�wnie� do tradycyjnej siatki poj�ciowej, za po-
moc� kt�rej porz�dkuje si� wiedz� o pierwszych spo�ecze�stwach klasowych. Pro-
mowanie zachodniego modelu feudalizmu do rangi powszechnodziej owego nieomal
schematu zyska�o sobie pejoratywne miano europocentryzmu. Zauwa�my, �e w jego
cieniu pozostawa�y r�wnie� wcale rozleg�e obszary �redniowiecznej Europy. Europo-
centryzm tradycyjnej mediewistyki tym si� bowiem odznacza�, �e �rodek Europy
umieszcza� w St. Germain-des-Pres, Corbie lub Akwizgranie. Obecno�� tamtejszych
instytucji ustrojowych, uznawanych za znamienne dla feudalizmu jako formacji pow-
szechnodziejowej, poza kr�giem karoli�skiej sukcesji wydaje si� dosy� w�tpliwa.
R�nic strukturalnych mi�dzy owym kr�giem a piastowsk� Polsk�, przemy�lidzkimi
Czechami lub arpadzkimi W�grami nie da si� sprowadzi� do odmiennej organizacji
klasy panuj�cej. Odmiennie przedstawia� si� r�wnie� system eksploatacji pospolitej
263 Zob. E. M u e 11 e r-M e r t e n s, Die Genesis der Feudafoerhdltnisses, �Zeitschrift fur Geschichts-
wissenschaft". t. 12: 1964, z. 8 s. 1393 nn.; ten�e. Zur Feudalentwicklung im Okzident undzur Defmi-
W trosce o komfort korzystania z naszego serwisu chcemy dostarczać Ci coraz lepsze usługi. By móc to robić prosimy, abyś wyraził zgodę na dopasowanie treści marketingowych do Twoich zachowań w serwisie. Zgoda ta pozwoli nam częściowo finansować rozwój świadczonych usług.
Pamiętaj, że dbamy o Twoją prywatność. Nie zwiększamy zakresu naszych uprawnień bez Twojej zgody. Zadbamy również o bezpieczeństwo Twoich danych. Wyrażoną zgodę możesz cofnąć w każdej chwili.