L. Cor-an wyja�nia, �e dolny pas kartki jest pasmem �pierwotnych ' i-�A,,r ?a chowania �ycia", jako ulubiony pas zm�czonych
*"* � ^1 � wnr7ct_
nw" instynkt�w zachowania �ycia", JBKO mumu^ ^�.. _- .
i przygn�bionych. Pas g�rny jest wracaniem my�lami do �przesz�o�ci", 'a pas prawy wybieganiem w przysz�o��, rzutowaniem
swe] wyobra�ni na rzeczy nowe.
Analizuj�c zebrane w toku bada� rysunki rodziny pod wzgl�dem wysuni�tych w niej wymienionych aspekt�w, dochodzimy do wniosku, �e s� one r�norodne. Spo�r�d 240 rysunk�w rodziny, w 105 wypadkach (43,7�/o) postacie rodzic�w oraz innych os�b s� proporcjonalnie du�e (powy�ej 10 cm) i zajmuj� od s/^ do \l2 szeroko�ci papieru o wymiarach 29,5 X 21 cm. Nie stwierdzono r�nic w wysoko�ci postaci mi�dzy rysunkami dziewcz�t (by�o ich 50; 47,6�/o) i ch�opc�w (55; 52,4'yo) (t = 0,7). Pr�buj�c zinterpretowa� zebrany przez nas materia�, pozwolimy sobie przytoczy� wyniki badania C. Oakleya28, kt�ry doszed� do wniosku, �e proporcja wysoko�ci postaci ludzkiej na rysunku do wielko�ci kartki papieru (na kt�rym, rysunek jest wykonany) mo�e by� wska�nikiem ekstrawersji29 i introwersji.
Dalsze nasze badania za pomoc� kwestionariusza zachowania 516 wykaza�y, �e wynik C. Oakleya potwierdzi� si�. Na 105 dzieci a� 101 wykaza�o ekstrawersj�, a 93 uzyska�o pozytywny wska�-^ liczbowy przystosowania si� do szko�y. Rozwijaj�c t� my�l nale�y powiedzie�, �e dzieci, kt�rych rysunki postaci rodzic�w
28 Cyt. za: B. Hornowski, Badania nad rozwojem psychicznym dzieci 1 ifitodzie�y, na podstawie rysunku postaci ludzkiej, Wroc�aw 1970, Osso-
"neum.
23 Ekstrawersja � usposobienie wyra�aj�ce si� w kierowaniu zainteresowa� na �wiat zewn�trzny, we wzmo�onej aktywno�ci, w �atwo�ci ^zymywania kontaktu z otoczeniem, towarzysko�ci i przedsi�biorczo�ci;
Przeciwie�stwo introwersji.
211
oraz innych os�b by�y ma�e (od 5 do 10 cm) lub male�ki 1,5 do 5 cm), okaza�y si� introwertywne i w wi�kszo�ci uz� , � ujemny wska�nik liczbowy przystosowania si� do szko�y o^ �r�d 135 rysunk�w nale��cych do grupy rysunk�w o pomnie-nych postaciach ludzkich by�o 80 (59,2%), w tym 50 f62 ^ ch�opc�w i 30 (73,5%) dziewcz�t (t = 4,28), a nale��cych do k t gorii o postaciach male�kich by�o 55 (40,8fl/o), w tym 35 (�3 RO/^ ch�opc�w i 20 (36,4%) dziewcz�t (t = 3,01). Przy ocenie posta na rysunku brali�my pod uwag� fakt zmniejszenia przez bad nych postaci dzieci w stosunku do os�b starszych. Starali�my s te� zestawi� powy�sze dane z informacjami uzyskanymi w czasi rozmowy z ka�dym dzieckiem, przeprowadzonej po wykonaniu rysunku. Okaza�o si�, �e dzieci narysowane w znacznym pomniei-szeniu w niewielkim stopniu wi�za�y si� z atmosfer� rodzinna dziecka � autora rysunku. Takie rysunki sugeruj� przypuszczenie, �e s� one zdeterminowane cechami osobowo�ci badanych dzieci. Nie przeprowadzili�my jednak dok�adnej analizy tego zjawiska, kt�re � 'by� mo�e � pozwoli�oby na wykrycie interesuj�cych zale�no�ci.
W naszych badaniach postanowili�my dokona� analizy rysunk�w pod wzgl�dem rozmieszczenia postaci na kartce papieru. Interpretacj� przestrzenn� b�dziemy starali si� wi�za� z innymi elementami rysunku. Rozwa�ania rozpoczniemy od danych liczbowych.
Rysunk�w, na kt�rych postacie zajmuj� ca�o�� kartki oraz s� roz�o�one na ca�ej jej p�aszczy�nie, ale nie maj� dodatkowych element�w, lub maj� je tylko w minimalnym stopniu (pojedyncze kreski stanowi� podstaw�, na kt�rej stoj�, zarys chmur), jest 80 (33,3%), w tym 30 (37,5%) dziewcz�t, 50 (62,5%) ch�opc�w (t = 3,28). Rysunk�w o podobnym rozmieszczeniu postaci na p�aszczy�nie kartki, lecz zawieraj�cych dodatkowe elementy w bia�ych cz�ciach kartki, jest 35 (14,6%), w tym 10 (28,5<'/o) dziewcz�t, 25 (71,5%) ch�opc�w (t = 3,96).
Charakterystyczne s� tak�e rysunki o ma�ych i male�kich postaciach ludzkich umieszczonych w dolnym pasie kartki, ale zawieraj�ce w g�rnej przestrzeni kartki liczne elementy graficz' ne (chmurki, s�o�ce, samolot itp.). Przy ocenie tych rysunk�w uwzgl�dni� trzeba faikt, �e puste pasy kartki, stanowi�ce niejak0
212
zakazane przez �wewn�trzn� lub zewn�trzn� cenzur�", '- ^ zaj�te przez inne tre�ci. Rysunki te zosta�y uzupe�nione zos nsi� wyobra�ni, kt�ra przezwyci�y�a skr�powanie wew-
�v zaj�te przez inne tre�ci. Rysunki te zosta�y uzupe�nione zos nsi� wyobra�ni, kt�ra przezwyci�y�a skr�powanie wew-e g L. Corman zauwa�y�, �e rysunki takie zdarzaj� si� p� . ,pi jedynakom ni� dzieciom z rodzin wi�kszych. S� one te� cz 'ciej wytworem, dzieci regresywnych, biernych, bez inicjaty-c1'' ale bardzo przywi�zanych do rodzic�w, ni� dzieci o cechach
piwnych' z inicjatyw�, czynnych, samodzielniejszych w dzia-i iu itp- Rysunk�w takich w naszym badaniu jest 75 (31,2%), tym' 31 C41'4070) dziewcz�t i 44 (58,6%) ch�opc�w (t = 2,14).
W�r�d r�norodnych rysunk�w rodziny osobne miejsce zaj--a te, na kt�rych postacie ludzkie s� pomniejszone, stanowi� ��dyny akcent na rysunku oraz zajmuj� lew� lub praw� doln� ^on� kartki. Interpretuj�c je w kategoriach bardziej g��binowe! organizacji osobowo�ci jedynaka mo�na przypuszcza�, �e ujawniaj� one skr�powanie wewn�trzne, kt�re utrzymuje jego rysunek w dolnym lewym pasie. Wskazuje to na fakt, i� ich tw�rcy s� zdeprymowani i nale�� do tej kategorii dzieci, kt�rym wszelki p�d ku g�rze, wszelka ekspansja jest zakazana wewn�trzn� cenzur�. Trafnie i obrazowo zinterpretowa� to zjawisko L. Corman m�wi�c, �e przed dzie�mi, kt�re ograniczaj� sw�j rysunek do dolnego lewego pasa, �bramy przysz�o�ci zamkn�y si� i dlatego musia�y one zawr�ci�". Rysunk�w nale��cych do tej grupy jest 37 (15,4%), w tym 14 (34,8%) dziewcz�t,, 23 (65,2%) ch�opc�w (t = 2,75).
