L. Cor-an wyjaśnia, że dolny pas kartki jest pasmem „pierwotnych ' i-łA,,r ?a chowania życia", jako ulubiony pas zmęczonych
*"* • ^1 — wnr7ct_
nw" instynktów zachowania życia", JBKO mumu^ ^».. _- .
i przygnębionych. Pas górny jest wracaniem myślami do „przeszłości", 'a pas prawy wybieganiem w przyszłość, rzutowaniem
swe] wyobraźni na rzeczy nowe.
Analizując zebrane w toku badań rysunki rodziny pod względem wysuniętych w niej wymienionych aspektów, dochodzimy do wniosku, że są one różnorodne. Spośród 240 rysunków rodziny, w 105 wypadkach (43,7°/o) postacie rodziców oraz innych osób są proporcjonalnie duże (powyżej 10 cm) i zajmują od s/^ do \l2 szerokości papieru o wymiarach 29,5 X 21 cm. Nie stwierdzono różnic w wysokości postaci między rysunkami dziewcząt (było ich 50; 47,6°/o) i chłopców (55; 52,4'yo) (t = 0,7). Próbując zinterpretować zebrany przez nas materiał, pozwolimy sobie przytoczyć wyniki badania C. Oakleya28, który doszedł do wniosku, że proporcja wysokości postaci ludzkiej na rysunku do wielkości kartki papieru (na którym, rysunek jest wykonany) może być wskaźnikiem ekstrawersji29 i introwersji.
Dalsze nasze badania za pomocą kwestionariusza zachowania 516 wykazały, że wynik C. Oakleya potwierdził się. Na 105 dzieci aż 101 wykazało ekstrawersję, a 93 uzyskało pozytywny wskaż-^ liczbowy przystosowania się do szkoły. Rozwijając tę myśl należy powiedzieć, że dzieci, których rysunki postaci rodziców
28 Cyt. za: B. Hornowski, Badania nad rozwojem psychicznym dzieci 1 ifitodzieży, na podstawie rysunku postaci ludzkiej, Wrocław 1970, Osso-
"neum.
23 Ekstrawersja — usposobienie wyrażające się w kierowaniu zainteresowań na świat zewnętrzny, we wzmożonej aktywności, w łatwości ^zymywania kontaktu z otoczeniem, towarzyskości i przedsiębiorczości;
Przeciwieństwo introwersji.
211
oraz innych osób były małe (od 5 do 10 cm) lub maleńki 1,5 do 5 cm), okazały się introwertywne i w większości uz„ , — ujemny wskaźnik liczbowy przystosowania się do szkoły o^ śród 135 rysunków należących do grupy rysunków o pomnie-nych postaciach ludzkich było 80 (59,2%), w tym 50 f62 ^ chłopców i 30 (73,5%) dziewcząt (t = 4,28), a należących do k t gorii o postaciach maleńkich było 55 (40,8fl/o), w tym 35 (§3 RO/^ chłopców i 20 (36,4%) dziewcząt (t = 3,01). Przy ocenie posta na rysunku braliśmy pod uwagę fakt zmniejszenia przez bad nych postaci dzieci w stosunku do osób starszych. Staraliśmy s też zestawić powyższe dane z informacjami uzyskanymi w czasi rozmowy z każdym dzieckiem, przeprowadzonej po wykonaniu rysunku. Okazało się, że dzieci narysowane w znacznym pomniei-szeniu w niewielkim stopniu wiązały się z atmosferą rodzinna dziecka — autora rysunku. Takie rysunki sugerują przypuszczenie, że są one zdeterminowane cechami osobowości badanych dzieci. Nie przeprowadziliśmy jednak dokładnej analizy tego zjawiska, które — 'być może — pozwoliłoby na wykrycie interesujących zależności.
W naszych badaniach postanowiliśmy dokonać analizy rysunków pod względem rozmieszczenia postaci na kartce papieru. Interpretację przestrzenną będziemy starali się wiązać z innymi elementami rysunku. Rozważania rozpoczniemy od danych liczbowych.
Rysunków, na których postacie zajmują całość kartki oraz są rozłożone na całej jej płaszczyźnie, ale nie mają dodatkowych elementów, lub mają je tylko w minimalnym stopniu (pojedyncze kreski stanowią podstawę, na której stoją, zarys chmur), jest 80 (33,3%), w tym 30 (37,5%) dziewcząt, 50 (62,5%) chłopców (t = 3,28). Rysunków o podobnym rozmieszczeniu postaci na płaszczyźnie kartki, lecz zawierających dodatkowe elementy w białych częściach kartki, jest 35 (14,6%), w tym 10 (28,5<'/o) dziewcząt, 25 (71,5%) chłopców (t = 3,96).
Charakterystyczne są także rysunki o małych i maleńkich postaciach ludzkich umieszczonych w dolnym pasie kartki, ale zawierające w górnej przestrzeni kartki liczne elementy graficz' ne (chmurki, słońce, samolot itp.). Przy ocenie tych rysunków uwzględnić trzeba faikt, że puste pasy kartki, stanowiące niejak0
212
zakazane przez „wewnętrzną lub zewnętrzną cenzurę", '- ^ zajęte przez inne treści. Rysunki te zostały uzupełnione zos nsią wyobraźni, która przezwyciężyła skrępowanie wew-
łv zajęte przez inne treści. Rysunki te zostały uzupełnione zos nsią wyobraźni, która przezwyciężyła skrępowanie wew-e g L. Corman zauważył, że rysunki takie zdarzają się pę . ,pi jedynakom niż dzieciom z rodzin większych. Są one też cz 'ciej wytworem, dzieci regresywnych, biernych, bez inicjaty-c1'' ale bardzo przywiązanych do rodziców, niż dzieci o cechach
piwnych' z inicjatywą, czynnych, samodzielniejszych w dzia-i iu itp- Rysunków takich w naszym badaniu jest 75 (31,2%), tym' 31 C41'4070) dziewcząt i 44 (58,6%) chłopców (t = 2,14).
Wśród różnorodnych rysunków rodziny osobne miejsce zaj--a te, na których postacie ludzkie są pomniejszone, stanowią •„dyny akcent na rysunku oraz zajmują lewą lub prawą dolną ^onę kartki. Interpretując je w kategoriach bardziej głębinowe! organizacji osobowości jedynaka można przypuszczać, że ujawniają one skrępowanie wewnętrzne, które utrzymuje jego rysunek w dolnym lewym pasie. Wskazuje to na fakt, iż ich twórcy są zdeprymowani i należą do tej kategorii dzieci, którym wszelki pęd ku górze, wszelka ekspansja jest zakazana wewnętrzną cenzurą. Trafnie i obrazowo zinterpretował to zjawisko L. Corman mówiąc, że przed dziećmi, które ograniczają swój rysunek do dolnego lewego pasa, „bramy przyszłości zamknęły się i dlatego musiały one zawrócić". Rysunków należących do tej grupy jest 37 (15,4%), w tym 14 (34,8%) dziewcząt,, 23 (65,2%) chłopców (t = 2,75).