Penetruje ona wszelkie dziedziny życia: przekształca gusty, obyczaje, wzory moralne, style artystyczne, kulturę masową. Tworzy nowe formy życia rodzinnego,
kształtuje edukację, formy rekreacji i rozrywki.
Osobowość nowoczesna
Będąc ‐ jak wszystko w społeczeństwie ‐ wytworem działających ludzi, nowoczesność, gdy staje
się dominująca, mocno ukształtowana i zakorzeniona, wywiera na nich zwrotny wpływ.
Najmocniejszym przejawem tego wpływu jest kształtowanie osobowości, wytwarzanie się
swoistego typu człowieka nowoczesnego.
Jeszcze w latach pięćdziesiątych XX wieku Robert Merton zauważył, że struktura
biurokratyczna silnie oddziałuje na osobowość urzędników4. Na typ idealny „osobowości
biurokratycznejʺ składają się takie cechy jak: wyuczona nieudolność czy bezradność (gdy w nowych warunkach stare nawyki okazują się dysfunkcjonalne), przeniesienie celów (gdy traci się z oczu efekt procedur, dbając jedynie o ich literalne stosowanie), nadmierne esprit de corps (gdy obronna solidarność wewnątrzgrupowa prowadzi do odrzucania wszelkiej krytyki i
uniemożliwia korektę błędów), dominująca i arogancka postawa wobec petentów, nieracjonalna
duma zawodowa, konserwatyzm. W latach sześćdziesiątych ideę „mentalności nowoczesnejʺ
wprowadza inny amerykański socjolog Robert Bellah, podkreślając takie jej cechy, jak
indywidualizm, dążenie do sukcesu, hedonizm, poczucie odpowiedzialności.
Największy rozgłos zyskały jednak systematyczne badania porównawcze mające ujawnić
specyfikę osobowości nowoczesnej, jakie podjął w latach siedemdziesiątych amerykański
psycholog społeczny Alex Inkeles5. Wyszedł on z założenia, że na osobowość ludzi żyjących w społeczeństwie nowoczesnym wpływają w istotny sposób cztery czynniki: urbanizacja,
industrializacja, ruchliwość społeczna oraz masowa komunikacja i kultura. W rezultacie badań
empirycznych prowadzonych w wielu krajach Inkeles opisał syndrom „osobowości
nowoczesnejʺ, model teoretyczny, który z różnym przybliżeniem realizuje się w różnych
społeczeństwach nowoczesnych. Obejmuje on dziewięć rysów osobowościowych. Po pierwsze:
potrzebę nowych doświadczeń, otwartość na innowacje i zmianę. Jeśli odwołać się do
przykładów wskazanych przez Inkelesa, może to oznaczać gotowość zastosowania nowego
leku, nowej odmiany nawozów sztucznych, posłanie dziecka na nietypowy kierunek studiów, chęć przejażdżki nowym środkiem transportu, sięgnięcia po nowe źródło informacji,
spróbowania nowej potrawy, udziału w nowej formie ceremonii weselnych. Nasuwa się
refleksja, czy nie jest to właściwość natury ludzkiej w ogóle, jak twierdził na przykład inny, wcześniejszy psycholog społeczny William Isaac Thomas (partner Floriana Znanieckiego w
badaniach nad polskimi emigrantami w Ameryce), i czy ta ciekawość nowości nie jest tajemnicą
sukcesów gatunku ludzkiego, np. postępu technicznego. Ale bez wątpienia społeczeństwo
nowoczesne daje większe możliwości realizacji tej tendencji i tym samym ją wzmacnia i rozwija,
choćby przez ową ogromną liczbę opcji i konieczności wyborów w każdym obszarze życia.
4 Robert K. Merton, Social Theory and Social Structure, New York 1968: Free Press, rozdział 8, s. 249‐278.
5 A. Inkeles, D. H. Smith, Becoming Modern, Cambridge, Mass 1974: Harvard University Press.
416
Drugi rys osobowościowy to świadomość wielości opinii i poglądów, gotowość wypowiadania i uzasadniania własnych opinii, a równocześnie tolerancja dla opinii odmiennych, a nawet znajdowanie satysfakcji w takiej różnorodności. Jest to osobowościowy efekt kulturowego nacisku na racjonalność, która z natury rzeczy sprzeciwia się emocjonalnemu czy tradycjonalnemu dogmaty‐zmowi, wymagając obiektywnej debaty i konfrontacji argumentów, a
nie starcia postaw. Trzecia cecha osobowości nowoczesnej to opisywana przez nas wcześniej prospektywna orientacja wobec czasu, zogniskowana na przyszłości raczej niż przeszłości oraz