On pierwszy u�y� s�owa �wsp�czucie� rozumiej�c je dok�adnie tak, jak ja w 9.1.1. Ale zn�w �gabinetowo�� zgorzknia�ego gda�szczanina, kt�ry t� pi�kn� ludzk� cech� przypisa� wszystkim! �wi�ta naiwno�ci! Czy� nie s�ysza� o zimnych draniach, co maj� serca jak wosk na widok cierpienia... zwierz�t! � a nieczu�e jak stal, gdy widz� ludzkie cierpienie? Hitler podobno p�aka�, kiedy zdech� mu kanarek, za swoj� Blondi odda�by szwadron �o�nierzy, natomiast niepotrzebna �mier� obro�c�w Berlina i Wroc�awia nie robi�a na nim wra�enia.
Feuerbach. �Der Mensch ist, was er isst�. Z tym si� zgadzam. Ale z tym, �e ludzie maj� i�� za swoimi sk�onno�ciami, byle tylko za wszystkimi, a wtenczas �ycie b�dzie moralne... Kpi czy szuka naiwnych? Czy�by rzeczywi�cie mo�na polikwidowa� wi�zienia?
By�y tak�e propozycje etyk raczej szokuj�cych � idea nadcz�owieka (Nietzsche), idea wspomagania raczej silnych ni� s�abych (Herbert Spencer).
Spencer wyszed� w swoim filozofowaniu od analizy natury. Koniec XIX wieku szumia� ewolucjonizmem i krytyk� chrze�cija�stwa. Spencer pozostawa� oczarowany darwinizmem, urzeczony ide�, �e oto wyja�ni�a si� zagadka cz�owieka: jest on gatunkiem przyrodniczym, podobnie jak wszystko inne, podlega prawu walki o byt jak i pozosta�e gatunki � to wydawa�o si� satysfakcjonuj�cym wyja�nieniem. Cz�owiek jednak�e r�ni si� od zwierz�t dwoma istotnymi cechami. Nie dusz� � tej nigdy �aden anatom nie znalaz� � tylko �wiadomo�ci� i zdolno�ci� do wsp�czucia. Te dwie cechy sprawiaj�, �e cz�owiek kieruj�c si� w wielu sprawach instynktami, jak zwierz�ta, mo�e swoje post�powanie instynktowe modyfikowa� dzi�ki �wiadomo�ci i specyficznej reakcji na cudze cierpienie, kt�re nazywamy wsp�czuciem. (Jest wielce prawdopodobne, �e przynajmniej niekt�re zwierz�ta maj� co� w rodzaju ludzkiego wsp�czucia, ale nie posiadamy o tym wiedzy pewnej).
Na koniec trzeba wspomnie� o etyce katolickiej, kt�ra wyp�ywa z dwu �r�de�: a) z �objawienia�, b) z natury, co tu nazywane jest sumieniem. Co do �objawienia�... Wad� jego jest to, �e B�g nigdy nie objawia si� ludziom, kt�rzy maj� jakie� spo�eczne uznanie i wiarygodno��, tylko neurotykom, samotnikom i odmie�com, kt�rzy dopiero dzi�ki �objawieniom� staj� si� spo�ecznie znani. Nie objawia si� r�wnie� Pan B�g przy �wiadkach. Troch� dziwne. (M�wi� o ludziach �nawiedzonych�. Je�li chodzi o Jezusa, to te� otoczy� si� tylko biedakami i analfabetami. Ci znani i uznani skazali Go na �mier�. I wa�ne przypomnienie: Jezus nigdy wyra�nie nie powiedzia� �jestem Bogiem�. Wtedy ukamienowaliby Go natychmiast. Bogiem zosta� dopiero po �mierci).
Sumienie. By�oby cudownie, gdyby je rzeczywi�cie mieli wszyscy ludzie, ale, niestety, tak nie jest.
Przysiad�em si� w knajpie do mojego dawnego pracownika, kt�ry siedzia� z jakim� swoim znajomym, wymokni�tym brzydalem z pryszczem na nosie. Wys�uchuj� nast�puj�cej opowie�ci: Brzydal wraz z koleg� zaprosi� dwie m�ode dziewczynki, uczennice, do hotelu w S., zwabione w ten spos�b, �e dali im �adne suknie i pier�cionki. Po seksualnym wykorzystaniu ich kazali im to odda�, bo �artystki po wyst�pach zdejmuj� rekwizyty� � delektowa� si� brzydal swoj� opowie�ci�. Prawdopodobnie tak�e moj� dezaprobuj�c� min�... No c�, nie da�em mu w mord�, bo to nie by�a scena z ameryka�skiego filmu, tylko najprawdziwsza rzeczywisto��. Czy ten brzydal mia� sumienie? Na to odpowiem w nast�pnym li�cie.
Cz�owiek jest zwierz�ciem, ale zwierz�ciem skomplikowanym. Zwierz�ta maj� swoj� �etyk� w instynktach. Zasady fair play, jakie stosuj� w walkach rywalizacyjnych, mog� nas zachwyca�. Ludzie tak�e prowadz� walki rywalizacyjne, ale etyka tych walk bywa bardzo r�na. Cz�owiek walcz�c z innym o jakie� dobro (w interesach, nie w sporcie) mo�e rozegra� swoj� walk� fair kieruj�c si� dwiema dyrektywami: 1) wsp�czuciem, kt�re nie pozwoli mu zn�ca� si� nad przeciwnikiem, gdy ten jest ju� pokonany; 2) r�nymi zasadami wymy�lonymi przez intelekt. Mog� one wygl�da� bardzo rozmaicie. Mo�e to by� poj�cie honoru, obowi�zku, albo te� szczeg�lny produkt umys�u ludzkiego � poj�cie sprawiedliwo�ci. Niestety, ten swoisty nadmiar mechanizm�w motywacyjnych nie czyni cz�owieka szcz�liwszym od zwierz�t. Idea sprawiedliwo�ci to produkt ludzkiego umys�u, kt�ry mo�e mu przynosi� zaszczyt. C� z tego, skoro na drodze do sprawiedliwo�ci pope�niono tyle... niesprawiedliwo�ci! Poza tym: samo rozstrzygni�cie, co jest sprawiedliwe, a co nie, okazuje si� spraw� beznadziejn�. Komunizm chcia� post�pi� odwrotnie, ni� to sugerowa�a etyka Spencera � zmierza� do osi�gni�cia sprawiedliwo�ci przez zabranie bogatym i danie biednym. Poniewa� jednak bieda jest sprz�gni�ta z ma�ymi zdolno�ciami, a bogactwo z du�ymi, sprawiedliwo�� w postaci r�wnej biedy trwa�a kr�tko. Wnet da�o zna� o sobie niesprawiedliwe, niejednakowe utalentowanie. Zn�w byli biedni i bogaci. Ci, kt�rzy okazali si� lepiej przystosowani do ustroju komunistycznego � amoralni m�tniacy � byli bogaci, a wielu zdolnych, ale prawych ludzi sta�o w kolejkach. Uzasadnia�o to nast�pn� rewolucj�. Sprawiedliwo�� rozumiana jako urawni�owka nie zapewnia �adnego rozwi�zania.
Cz�owiek jest potencjalnie bardziej predestynowany do zadowolenia z egzystencji (by nie u�ywa� s�owa �szcz�cie�) ni� zwierz�ta. Inteligencja pozwala mu uniezale�ni� si� od �rodowiska � mo�e na przyk�ad mie� ca�y rok jednakow� temperatur� � a wsp�czucie w�a�nie, czyli altruizm, umo�liwia etyk� spolegliwego opieku�stwa i stworzenie pa�stwa opieku�czego, co jest optymalnym wyj�ciem z faktu niejednakowego utalentowania. W pa�stwie opieku�czym bardziej uzdolnieni godz� si� oddawa� cz�� swych profit�w dla tych, kt�rych natura obdarzy�a mniej szczodrze.
9.2. Nowe przykazanie mi�o�ci
�Cho�bym m�wi� j�zykami ludzi i anio��w,
a mi�o�ci bym nie mia�,
by�bym tylko spi�em d�wi�cz�cym
lub cymba�em brzmi�cym.
I ch�bym mia� dar proroctwa,
i zna� wszystkie tajemnice,
i umiej�tno�� wszelk�,
i cho�bym mia� wszystk� wiar�,
tak i�bym g�ry przenosi�,
a mi�o�ci bym nie mia�:
niczym jestem� (I Kor, XIII, 1�2).
I jeszcze: �Je�li Ci� kto uderzy w policzek, nadstaw mu i drugi� (�k VI, 29).
A tak�e Lwa To�stoja etyka �niesprzeciwiania si� z�u�.