POWSTANIE ROSZCZEÑ Z TYTU£U NAK£ADÓW I WYDATKÓW I ICH PRZEDAWNIENIE
Roszczenie o zwrot nak³adów i wydatków powstaje z chwil¹ ich poczynienia. Natomiast nie sposób sformu³owaæ ogólnej regu³y co do tego, kiedy roszczenia te staj¹ siê wymagalne: czy staj¹ siê one wymagalne dopiero przy zwrocie rzeczy (lub np. wzbogacenia), czy wczeœniej. Zale¿y to od rodzaju stosunku ³¹cz¹cego strony, a nawet od konkretnych okolicznoœci, jakie towarzysz¹ temu stosunkowi130. Jednak¿e w wypadku rozliczeñ zwi¹zanych ze zwrotem rzeczy, regu³¹ powinno byæ ¿e miarodajna jest chwila zwrotu rzeczy.
Brak jest równie¿ danych do sformu³owania ogólnych regu³ co do przedawnienia roszczeñ o zwrot nak³adów i wydatków. Mo¿na jedynie wskazaæ, ¿e w kilku wypadkach przepisy okreœlaj¹ te terminy (np. art. 229, 263, 322 k.c). Jest charakterystyczne, ¿e ³¹cz¹ one pocz¹tek biegu terminu przedawnienia z dat¹ zwrotu rzeczy. W razie braku szczegó³owych uregulowañ co do terminu przedawnienia roszczeñ o zwrot nak³adów i wrydatków stosuje siê w odniesieniu do roszczeñ osób, które stale lub w zakresie dzia³alnoœci przedsiêbiorstwa trudni¹ siê czynnoœciami danego rodzaju, przepis art. 751 ust. 1 k.c, w pozosta³ych wypadkach terminy ogólne przedawnienia.
™ Por. orz. GKA z 10 IX 1951 r., Orz. Arb., t. IV, s. 45; orz. GKA z 8 V 1952 r., Orz. Arb., t. V, s. 54.
lso por np Komentarz do k.c, t. I, s. 608; System, t. II, s. 648.
IV. LUKI W PRZEPISACH
DOTYCZ¥CYCH ZWROTU NAK£ADÓW I WYDATKÓW
I ICH WYPE£NIANIE
Najobszerniej uregulowane zosta³y roszczenia o zwrot nak³adów i wydatków w przepisach dotycz¹cych rozliczeñ miêdzy w³aœcicielem a posiadaczem samoistnym, w przepisach o bezpodstawnym wzbogaceniu oraz w przepisach o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia.
Jeœli chodzi o rozliczenia z tytu³u nak³adów miêdzy w³aœcicielem a posiadaczem zale¿nym, to w art. 230 k.c. zawarte jest ogólne odes³anie do przepisów dotycz¹cych rozliczeñ miêdzy w³aœcicielem i posiadaczem samoistnym, o ile z przepisów reguluj¹cych stosunek miêdzy w³aœcicielem a posiadaczem zale¿nym nie wynika nic innego. Z kolei w pewnych przepisach, w których zawarte s¹ jedynie wzmianki dotycz¹ce roszczenia o zwrot nak³adów i wydatków, znajdujemy odes³anie do przepisów o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia (art. 260 § 2, 320, 713 k.c).
W zwi¹zku z powy¿szym powstaje pytanie, jakie normy powinny znaleŸæ zastosowanie w celu ustalenia zakresu obowi¹zku zwrotu, gdy przepisy, które przewiduj¹ taki zwrot nak³adów lub wydatków, nie zawieraj¹ odpowiednich wskazówek (np. art. 773, 790 § 1, 842, 857 § 1 k.c, art. 618, 686, 939 k.p.c.) albo w ogóle nie wspominaj¹ o obowi¹zku zwrotu poczynionych nak³adów i wydatków (np. przepisy o umownym prawie odst¹pienia). Udzielenie odpowiedzi jednoznacznej na to pytanie jest niemo¿liwe. W piœmiennictwie wypowiadane s¹ pogl¹dy sprzeczne na tle tych samych stosunków131. Wydaje siê, ¿e ka¿dy z takich stosunków prawnych wymaga odrêbnego rozpatrzenia i samodzielnego rozwi¹zania, a przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, o rozliczeniach miêdzy w³aœcicielem i posiadaczem oraz o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia mog¹ stanowiæ tylko Ÿród³o odpowiedniej inspiracji. Przede wszystkim zaœ nale¿y poszukiwaæ wskazówek w treœci przepisów reguluj¹cych dany stosunek prawny. Na przyk³ad tam gdzie chodzi o nak³ady i wydatki czynione w zwi¹zku z wykonywanym w³adztwem nad rzecz¹ w postaci posiadania, gdy z rzeczy tej mog¹ byæ i by³y pobierane po¿ytki oraz gdy sposób wykonywania w³adztwa nad rzecz¹ mo¿e byæ oceniany z punktu widzenia kryterium zbli¿onego do dobrej lub z³ej wiary posiadacza — w takiej sytuacji najw³aœciwsze mo¿e byæ odpowiednie stosowanie prze-
131 Np. jeœli chodzi o nak³ady w stosunku zlecenia: W. Czachórski (Prawo zobowi¹zañ, s. 554) proponuje odpowiednie stosowanie przepisów o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia, natomiast A. Szpunar (System, t. III, s. 401) — odpowiednie zastosowanie art. 742 zd. 1 k.c. Jeœli chodzi o rozliczenie miêdzy wspó³u¿ytkownikami wieczystymi z tytu³u wzniesienia budynku na terenie u¿ytkowanym, J. Wi-niarz (System, t. II, s. 590) wskazuje zarówno przepisy o prowadzeniu cudzych spraw bez zlecenia, jak i przepisy o bezpodstawnym wzbogaceniu, natomiast co do rozliczeñ z tytu³u nak³adów miêdzy pañstwem i u¿ytkownikiem wieczystym, wskazuje jako w³aœciwe odpowiednie stosowanie art. 226 i nast.
pisów o rozliczeniach miêdzy w³aœcicielem i posiadaczem. Dotyczy to np. rozliczeñ dokonywanych w postêpowaniu o zniesienie wspó³w³asnoœci (art. 618 § 1 k.p.c), w postêpowaniu dzia³owym (art. 686 k.p.c). Natomiast gdy w³adztwo nad cudz¹ rzecz¹ wykonywane jest w postaci dzier¿enia i nacisk nale¿y po³o¿yæ na ocenê tego, czy czyni¹cy nak³ady i wydatki stosowa³ siê do woli osoby, sprawy której prowadzi, czy nie ¦— w³aœciwe jest odpowiednie stosowanie przepisów dotycz¹cych prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia. Dotyczyæ to mo¿e komisanta, przewoŸnika, spedytora, przechowawcy, przedsiêbiorstwa sk³adowego. W wypadku braku temu podobnych wskazówek nale¿y siêgn¹æ do przepisów o bezpodstawnym wzbogaceniu. W piœmiennictwie wskazuje, siê np. na takie rozwi¹zanie w odniesieniu do umownego prawa odst¹pienia132.
§ 17 ŒWIADCZENIA W ZOBOWI¥ZANIACH PRZEMIENNYCH
I. CHARAKTER ZOBOWI¥ZAÑ PRZEMIENNYCH I WYBÓR ŒWIADCZENIA
Zasad¹ jest, ¿e œwiadczenie d³u¿nika powinno byæ w stosunku zobowi¹zaniowym oznaczone (por. wy¿ej rozdz. III, § 12). Zasada ta doznaje pewnej modyfikacji w tzw. zobowi¹zaniach przemiennych (alternatywnych)13'.
W œwietle przepisu art. 365 k.c. cech¹ charakterystyczn¹ konstrukcji zobowi¹zania przemiennego jest to, ¿e mamy do czynienia z jedn¹_wie-rzyj;elnoœci§, której odpowiada pocz¹tkowo nie okreœlone œciœle œwiadcze-me± poniewa¿ zaspokojenie wierzytelnoœci mo¿e nast¹piæ przez spe³nienie jednego spoœród dwóch lub wiêcej œwiadczeñ ¦wybranego w dalszej kolejnoœci przez osobê uprawnion¹134. Takie ujêcie nie oznacza, ¿e dopóki wybór nie zostanie dokonany, przedmiotem zobowi¹zania s¹ wszystkie mo¿liwe przewidziane przez strony lub przepis prawa œwiadczenia albo te¿, ¿e pocz¹tkowo wierzytelnoœci i d³ug pozbawione s¹ w ogóle treœci. Wierzytelnoœæ i odpowiadaj¹cy jej d³ug istniej¹ od pocz¹tku, tylko ich treœæ jest oznaczona ramowo, poniewa¿ œwiadczenie nie jest pocz¹tkowo skonkretyzowane, wiadome jest jednak od pocz¹tku, w jakich ramach ta konkretyzacja ma nast¹piæ. Konkretyzacja zobowi¹zania przemiennego nastêpuje w drodze wyboru dokonanego przez uprawnionego. Je¿eli kon-
132 Por. A. Ohanowicz, J. Górski, Zobowi¹zania, s. 107; W. Czachór-s k i, Zobowi¹zania, s. 140.
133 por a. Ohanowicz, Zobowi¹zania przemienne, RPEiS 1974, z. 3, s. 185; R. Longchamps, Zobowi¹zania, s. 65 i nast.; W. Czachórski, Prawo zobowi¹zañ, s. 152 i nast.; F. B ³ a h u t a, op. cit., s. 885 i nast.