PRUSA
67
Artur Grottger z cyklu Lituania: V Duch (1866)
W obrazie tym odnajdujemy znowu motywy Grottgerowskie, tym razem jakby przej�te z Lituanii - las, dziecko, psa, "r�k� w sukmanie". Karton V z tej serii, zatytu�owany Duch, przedstawia wn�trze wiejskiej chaty - w progu dostrzegamy widmo poleg�ego powsta�ca - litewskiego ch�opa ubranego w bia�� koszul� i wierzchnie okrycie (sukman�? �wit�?); w centrum kartonu jego �on� z dzieckiem na r�ku oraz psa wpatrzonego w zjaw�. Za jedno ze �wiadectw odbioru tego rysunku przez wsp�czesnych mo�na by uzna� odpowiedni fragment poematu Marii Konopnickiej Z teki Grottgera, b�d�cego - jak s�dzi Wies�aw Olkusz - transpozycj� cyklu ikonicznego na sztuk� s�owa. Scena znana z kartonu zosta�a w nim prze�o�ona przez poetk� na nast�puj�c� sytuacj�: �ona powsta�ca nie widzi jeszcze ducha, przeczu�y jednak jego obecno�� istoty niewinne, obdarzone moc� intuicyjnego czucia �wiata "widomego" i "niewidomego" - pies, kt�ry towarzyszy� panu w walce (widzimy go wcze�niej na kartonie B�j, jak rzuca si� wraz z powsta�cem w wir walki), i p�acz�ce na widok ojca dziecko, utulane p�niej przez matk�. Wdowa z poematu m�wi o tym zdarzeniu w nast�puj�cy spos�b:
[...] Az tu psisko
Nag�ym si� wyciem jak p�aczem zaniesie, A dzieci�teczko za�ka�o w kolebce
Spojrz� - o! niech mnie �wi�ci Pa�scy strzeg�! -
Spojrz� - a w progu, pociemnia�e lico
Na mnie zwr�ciwszy, z oczyma, co w g�ow�
Uciek�y k�dy�, zastyg�e, surowe,
Z ran� na piersiach sczernia��, odkryt�,
Krwaw� koszul� odziany i �wit�,
Stoi m�j Pawe�...53
51 M. Konopnicka, Z teki Grottgera. I Lituania, [w:] t a �, Z teki Grottgera, wyb�r tekst�w, ilustracji, wst�p i nota edytorska J. Leo, Warszawa 1992, s. 145 n.
68
BARBARA BOBROWSKA
Znamienne jest tak�e, �e narratorce Lituanii strza�y w lesie kojarz� si� z biciem piorun�w w czasie burzy. �rodkowe p��tno tryptyku Lachowicza ma w�a�nie tytu� Burza. Gdyby nie ten tytu�, obraz mo�na by�oby odebra� jako realistyczne przedstawienie �ywio�u szalej�cego w lesie i skutk�w zwalenia przez piorun drzewa, kt�re przygniot�o wie�niaka, l�ku dziecka i psa obserwuj�cych wypadek. Pierwszym sygna�em konieczno�ci odbioru obrazu w innej konwencji ni� mimetyczna jest skojarzenie z sieroctwem (r�ka, przera�enie dziecka); drugim - w�a�nie tytu�. Jak s�usznie zauwa�a Waldemar Klemm:
W scenie rodzajowej z pejza�em [...] zwraca tak�e uwag� tytu� Burza i wszystkie znane literackie konotacje polityczno-historyczne tego tytu�u54.
Dodajmy, �e w j�zyku ezopowym, kt�ry wykszta�ci�a literatura, ju� w okresie mi�dzypowstaniowym wyraz "burza" oznacza� zryw zbrojny; badacze wskazuj� na charakterystyczne u�ycie terminu "przedburzowiec" w wierszu Romanowskiego �egnaj55; Tadeusz Budrewicz przypomnia� ostatnio przypadki tytu�owego wykorzystania tego wyrazu w utworach po�wi�conych powstaniom 1830 i 1863 roku (powie�� Kraszewskiego Przed burz�, szkic powie�ciowy Ba�uckiego Po burzy, wierszowany tryptyk Juliusza Zbo-rowskiego o tytu�ach poszczeg�lnych cz�ci: Przed burz�, Podczas burzy, Po burzy)56- Anna Martuszewska, badaczka zjawiska j�zyka ezopowego, wielokrotnie przywo�ywa�a w swych pracach s�o-
54 K 1 e m m, art. cyt., s. 211.
55 Zob. np. J. Maciejewski, Przedburzowcy. Z problematyki prze�omu mi�dzy romantyzmem a pozytywizmem, Krak�w 1971, s. 5.
56 T. B u d r e w i c z, "Przed burza." i "Po burzy" (Kraszewski - Ba�ucki), [w:] Pogranicza literatury. Ksi�ga ofiarowana Profesorowi Januszowi Maciejew-skiemu na Jego siedemdziesi�ciolecie, red. G. Borkowska, J. W�jcicki, Warszawa 2001, s. 123-141.
"ENKLAWY QUAS1-IKONICZNE" W POWIE�CI B. PRUSA...
69
wo "burza" jako przyk�ad charakterystycznej dla wspomnianego kodu "metafory przybieraj�cej kszta�t alegorii"57.
Termin "metafora" wielokrotnie odnoszono do sztuk wizualnych, cho� - przypomnijmy - w roku 1980 znany historyk sztuki Mieczys�aw Por�bski zada� na �amach "Tekst�w" pytanie: "Czy metafor� mo�na zobaczy�?". Na pytanie to wspomniany badacz udzieli� co prawda odpowiedzi twierdz�cej, opatrzy� j� jednak kilkoma zastrze�eniami:
[...] metafor� w obrazie wizualnym mo�na zobaczy� - mo�na dostrzec, je�eli si� bardzo chce. Dodam - i je�eli si� potrafi. Je�eli do przekazu artysty [...] podejdzie si� aktywnie i kompetentnie, je�eli podejmie si� proponowan� przez niego gr�, gr� trudn�, bo zawsze otwart�, nie tylko chyba na gruncie malarstwa. Gr�, dodajmy, z niepe�n� informacj�, bo w przeciwie�stwie (ale czy tak ca�kiem) do literatury, informacyjnie chybotliwa mo�e by� dla nas ju� nawet pierwsza, denotacyjna, ikonograficzna warstwa przekazu. Kt� z nas, nawet specjalist�w, wie do ko�ca i na pewno, o co chodzi w obrazach ogl�danych przez nas w muzeach i galeriach? Ikonologowie wci�� maj� z tym pe�ne r�ce roboty. A c� dopiero zwyk�a publiczno��. Francuzi ogl�daj�cy na paryskim Salonie Matejkowskiego Rejtana byli przekonani, �e to dzielni Polacy wyrzucaj� za drzwi tureckiego pos�a58.
Omawiaj�c strategie zmuszaj�ce do "zobaczenia metafory", wpisane w dzie�a, i �wiadectwa recepcji obraz�w za�wiadczaj�ce tej�e metafory ujrzenie, Por�bski pos�uguje si� g��wnie przyk�adami dotycz�cymi dzie� ikonicznych powsta�ych w drugiej po�owie
57 Zob.: A. Martuszewska, Porozumienie z czytelnikiem (O "ezopowym j�zyku" powie�ci pozytywistycznej), [w.] Problemy odbioru i odbiorcy, red. T. Bujnicki, J. S�awi�ski, Wroc�aw 1977, s. 197-213; t a �, Pozytywistyczna mowa czopowa w kontek�cie literackich kategorii dotycz�cych milczenia i przemilczenia [w] Z domu niewoli, s. 11-30; t a �, Ezopowy j�zyk, [has�o w:] S�ownik literatury polskiej XIX wieku, red. J. Bach�rz, A. Kowalczykowa, Wroc�aw 1991, s. 249 nn.
58 P o r e b s k i, Czy metafor� mo�na zobaczy�?, "Teksty" 1980, nr 6, s. 75 n.
70
BARBARA BOBROWSKA
Artur Grottger z cyklu Wojna IX Juz tylko n�dza
Reprod z M Konopnicka, z teki Grottgera, wyb�r tekst�w, ilustracji, wst�p i nota edytorska J. Leo, Warszawa Ludowa Sp�dzielnia Wydawnicza 1992
"ENKLAWY QUASI-IKONICZNE" W POWIE�CI B PRUSA
71
W trosce o komfort korzystania z naszego serwisu chcemy dostarczać Ci coraz lepsze usługi. By móc to robić prosimy, abyś wyraził zgodę na dopasowanie treści marketingowych do Twoich zachowań w serwisie. Zgoda ta pozwoli nam częściowo finansować rozwój świadczonych usług.
Pamiętaj, że dbamy o Twoją prywatność. Nie zwiększamy zakresu naszych uprawnień bez Twojej zgody. Zadbamy również o bezpieczeństwo Twoich danych. Wyrażoną zgodę możesz cofnąć w każdej chwili.