O h a n o w i c z, Przedmiot przepadku, s. 75; G. Bieniek, Uwagi na marginesie stosowania art. 412 k.c. i art. 197 k.p.c. w praktyce s�dowej, NP 1969, nr 9, s. 1364.
19 Mon. Pol. 1973, nr 8, poz. 53.
505
wo�ci reakcji quasi-karnej. Dalsz� przes�ank� przepadku przewidzianego w art. 412 k.c. jest po stronie przyjmuj�cego i spe�niaj�cego �wiadczenie �wiadomo�� niegodziwo�ci zar�wno celu czynno�ci prawnej, jak i czynu zabronionego. I tutaj mamy do czynienia z wyk�adni� co najmniej praeter legem, poniewa� art. 412 k.c. wcale nie wspomina o konieczno�ci tej �wiadomo�ci po stronie przyjmuj�cego �wiadczenie. Ca�y ten przepis ma charakter do�� enigmatyczny. Ustawodawcy chodzi�o o to, by napi�tnowa� dzia�anie nieetyczne �wiadcz�cego, natomiast sytuacja prawna przyjmuj�cego nie mia�a ulec zmianie, poniewa� po jego stronie by�o oboj�tne, czy pozostawa� w dobrej, czy w z�ej wierze. W ka�dym razie musia�by on b�d� zwr�ci� �wiadczenie �wiadcz�cemu, je�eli czynno�� prawna by�a niewa�na, lecz nie niegodziwa, b�d� te� Skarbowi Pa�stwa jako przepadek, je�eli czynno�� � i to wy��cznie po stronie �wiadcz�cego � by�a niegodziwa. Sprawa zatem dobrej czy z�ej wiary otrzymuj�cego �wiadczenie by�aby zupe�nie oboj�tna. Tymczasem przepadek przedmiotu �wiadczenia, i to u przejmuj�cego, tj. kiedy przedmiot wszed� do jego maj�tku, czyni wra�enie, �e kara dotyka tu nie �wiadcz�cego, lecz niewinnego przyjemcy �wiadczenia. A�eby os�abi� to wra�enie, SN domaga si� niegodziwo�ci zar�wno po jednej, jak i po drugiej stronie, cho� ustawodawca tego z przyczyn powy�ej wskazanych nie uczyni�20. W ten spos�b dzia�anie art. 412 k.c. uleg�o pewnemu ograniczeniu.
Niedoci�gni�cie to wynik�o z tej przyczyny, �e ustawodawca redaguj�c art. 412 k.c. mia� na my�li g��wnie dawny przepis art. 132 k.z. i w stosunku do niego rzeczywisty przepadek przedmiotu wzbogacenia stanowi zmian� na gorsze, poniewa� wed�ug poprzedniego przepisu m�g� zatrzyma� wzbogacenie bez obowi�zku zwrotu �wiadcz�cemu. Tymczasem w k.c. ju� nie ma �ladu z przepisu art. 132 k.z. i art. 412 k.c. nale�y rozpatrywa� jako wyj�tek od przepis�w art. 410 i 411 pkt 1 k.c. Wedle tych za� przepis�w przyjmuj�cy mia�by niew�tpliwy obowi�zek zwrotu �wiadczenia nienale�nego, zw�aszcza �e z regu�y b�dzie tu chodzi� o czynno�� prawn� niewa�n�. W tej konfiguracji przepadek nie dotyka tego, kto otrzyma� �wiadczenie, bo i tak musia�by je zwr�ci�, lecz tego, kto je dokona�, gdy� traci roszczenie o zwrot.
Czy obie strony musz� mie� �wiadomo�� niegodziwo�ci �wiadczenia, czy wystarczy, by j� mia�a jedna, jest kwesti� w�tpliw�. K.c. m�wi tylko og�lnikowo �to, co zosta�o �wiadczone w wykonaniu czynno�ci prawnej". Mimo jednak braku wyra�nego przepisu SN przyjmuje, �e obie strony musz� by� w z�ej wierze, je�li art. 412 k.c. ma znale�� zastosowanie. Jest to rozszerzona wyk�adnia niejasnego wyra�enia ustawy. �wiadomo�� t�
20 Por. wcze�niejsze orz. SN z 9 X 1968 r., OSPiKA 1969, poz. 166 z glos� A. Ohanowicza. W tym przypadku odbiorca �wiadczenia o niegodziwym charakterze nie mia� �wiadomo�ci, poniewa� zosta� wprowadzony w b��d, jednak�e SN s�usznie uzasadni� przepadek �wiadczenia opieraj�c si� wy��cznie na stwierdzeniu �wiadomo�ci �wiadcz�cego.
506
mo�na odnie�� zar�wno do samego �wiadcz�cego, jak i do obu stron, je�eli �wiadczenie wymaga ich wsp�dzia�ania. Lecz nie mo�na tego przyj�� w spos�b zupe�nie dowolny, a co gorsza ignoruj�c zupe�nie za�o�enie, �e chodzi tu o przypadek bezpodstawnego wzbogacenia, a nie o skutki wadliwej czynno�ci prawnej.
Przepadek przedmiotu �wiadczenia nast�puje z mocy samego prawa z chwil� spe�nienia samego �wiadczenia. Jest to zasada niew�tpliwie s�uszna, je�eli si� przyjmie za�o�enie, �e chodzi tu o przypadek nienale�nego wzbogacenia. Nie mo�na bowiem m�wi� o wzbogaceniu, je�eli jeszcze �adna warto�� nie przesz�a z maj�tku zubo�onego do maj�tku wzbogaconego. Tam jednak, gdzie niewa�no�� czynno�ci obligacyjnej nie wchodzi w gr�, zw�aszczia przy zmaterializowanej wierzytelno�ci w postaci papieru warto�ciowego, przepadek obejmuje zmaterializowan� wierzytelno�� podobnie jak rzecz ruchom�21. Tam gdzie nie ma wzbogacenia, nie ma te� zastosowania art. 412 k.c. St�d te� s�uszne jest twierdzenie SN, �e pochodz�ce z kradzie�y i sprzedane paserowi rzeczy ani ich warto�� nie podlegaj� przepadkowi na podstawie art. 412 k.c.22 Przecie� paser wzbogaca si� kosztem okradzionego, a nie z�odzieja, aczkolwiek ��wiadczenie" otrzymuje od tego ostatniego.
Przepadek nast�puje w chwili wykonania �wiadczenia, lecz w tym momencie nie zawsze jeszcze s� ustalone przes�anki zastosowania art. . 412 k.c. Kwestia bowiem niegodziwo�ci czynno�ci prawnej jest nieraz . w�tpliwa i dopiero po ustaleniu tej w�a�ciwo�ci mo�na m�wi� o przepadku, kt�rego skutki jednak licz� si� od chwili wcze�niejszej, tj. dokonania �wiadczenia. W ten spos�b zastosowanie art. 412 k.c. zale�y wprawdzie od oznaczenia s�du w kwestii kwalifikacji czynu, lecz to orzeczenie nast�puje ex post, a wi�c z moc� wsteczn� od chwili dokonania �wiadczenia. Jest to niew�tpliwie zastosowanie �kary", je�eli za tak� przepadek nale�y uwa�a�.
Przedmiotem przepadku jest wed�ug SN przedmiot �wiadczenia b�d� jego r�wnowarto��. Przepadek przewidziany w art. 412 k.c. daje Skarbowi Pa�stwa samoistny tytu� do przedmiotu �wiadczenia, wskutek czego nie mo�e by� on uwa�any za nast�pc� prawnego spe�niaj�cego �wiadczenie. Przepadek dotyka wy��cznie odbiorc� �wiadczenia, a nie spe�niaj�cego je. Powstaje tedy kwestia, jaki jest zakres praw Skarbu Pa�stwa, powsta�ych wskutek przepadku. SN podkre�laj�c samoistno�� roszczenia z art. 412 k.c. odnosi j� nie tylko do powstania, lecz tak�e do zakresu i oznacza ten zakres szczeg�owo, i to nieraz w spos�b odmienny ni� kszta�tuje si� zakres wydania bezpodstawnego wzbogacenia. Dotyczy to w szczeg�lno�ci zbycia przedmiotu �wiadczenia, odsetek, nak�ad�w itp.
Na szczeg�ln� uwag� zas�uguje tu roszczenie z tytu�u nabycia prawa w�asno�ci rzeczy ruchomej oznaczonej co do to�samo�ci. Poniewa� z chwi-
" Tak s�usznie A. K�dzierska-Cie�lakowa, op, cit., s. 147. " Uchw. SN z 2 III 1973 r., OSN 1974, poz. 21.
507
W trosce o komfort korzystania z naszego serwisu chcemy dostarczać Ci coraz lepsze usługi. By móc to robić prosimy, abyś wyraził zgodę na dopasowanie treści marketingowych do Twoich zachowań w serwisie. Zgoda ta pozwoli nam częściowo finansować rozwój świadczonych usług.
Pamiętaj, że dbamy o Twoją prywatność. Nie zwiększamy zakresu naszych uprawnień bez Twojej zgody. Zadbamy również o bezpieczeństwo Twoich danych. Wyrażoną zgodę możesz cofnąć w każdej chwili.