O h a n o w i c z, Przedmiot przepadku, s. 75; G. Bieniek, Uwagi na marginesie stosowania art. 412 k.c. i art. 197 k.p.c. w praktyce sdowej, NP 1969, nr 9, s. 1364.
19 Mon. Pol. 1973, nr 8, poz. 53.
505
woci reakcji quasi-karnej. Dalsz przesank przepadku przewidzianego w art. 412 k.c. jest po stronie przyjmujcego i speniajcego wiadczenie wiadomo niegodziwoci zarwno celu czynnoci prawnej, jak i czynu zabronionego. I tutaj mamy do czynienia z wykadni co najmniej praeter legem, poniewa art. 412 k.c. wcale nie wspomina o koniecznoci tej wiadomoci po stronie przyjmujcego wiadczenie. Cay ten przepis ma charakter do enigmatyczny. Ustawodawcy chodzio o to, by napitnowa dziaanie nieetyczne wiadczcego, natomiast sytuacja prawna przyjmujcego nie miaa ulec zmianie, poniewa po jego stronie byo obojtne, czy pozostawa w dobrej, czy w zej wierze. W kadym razie musiaby on bd zwrci wiadczenie wiadczcemu, jeeli czynno prawna bya niewana, lecz nie niegodziwa, bd te Skarbowi Pastwa jako przepadek, jeeli czynno i to wycznie po stronie wiadczcego bya niegodziwa. Sprawa zatem dobrej czy zej wiary otrzymujcego wiadczenie byaby zupenie obojtna. Tymczasem przepadek przedmiotu wiadczenia, i to u przejmujcego, tj. kiedy przedmiot wszed do jego majtku, czyni wraenie, e kara dotyka tu nie wiadczcego, lecz niewinnego przyjemcy wiadczenia. Aeby osabi to wraenie, SN domaga si niegodziwoci zarwno po jednej, jak i po drugiej stronie, cho ustawodawca tego z przyczyn powyej wskazanych nie uczyni20. W ten sposb dziaanie art. 412 k.c. ulego pewnemu ograniczeniu.
Niedocignicie to wyniko z tej przyczyny, e ustawodawca redagujc art. 412 k.c. mia na myli gwnie dawny przepis art. 132 k.z. i w stosunku do niego rzeczywisty przepadek przedmiotu wzbogacenia stanowi zmian na gorsze, poniewa wedug poprzedniego przepisu mg zatrzyma wzbogacenie bez obowizku zwrotu wiadczcemu. Tymczasem w k.c. ju nie ma ladu z przepisu art. 132 k.z. i art. 412 k.c. naley rozpatrywa jako wyjtek od przepisw art. 410 i 411 pkt 1 k.c. Wedle tych za przepisw przyjmujcy miaby niewtpliwy obowizek zwrotu wiadczenia nienalenego, zwaszcza e z reguy bdzie tu chodzi o czynno prawn niewan. W tej konfiguracji przepadek nie dotyka tego, kto otrzyma wiadczenie, bo i tak musiaby je zwrci, lecz tego, kto je dokona, gdy traci roszczenie o zwrot.
Czy obie strony musz mie wiadomo niegodziwoci wiadczenia, czy wystarczy, by j miaa jedna, jest kwesti wtpliw. K.c. mwi tylko oglnikowo to, co zostao wiadczone w wykonaniu czynnoci prawnej". Mimo jednak braku wyranego przepisu SN przyjmuje, e obie strony musz by w zej wierze, jeli art. 412 k.c. ma znale zastosowanie. Jest to rozszerzona wykadnia niejasnego wyraenia ustawy. wiadomo t
20 Por. wczeniejsze orz. SN z 9 X 1968 r., OSPiKA 1969, poz. 166 z glos A. Ohanowicza. W tym przypadku odbiorca wiadczenia o niegodziwym charakterze nie mia wiadomoci, poniewa zosta wprowadzony w bd, jednake SN susznie uzasadni przepadek wiadczenia opierajc si wycznie na stwierdzeniu wiadomoci wiadczcego.
506
mona odnie zarwno do samego wiadczcego, jak i do obu stron, jeeli wiadczenie wymaga ich wspdziaania. Lecz nie mona tego przyj w sposb zupenie dowolny, a co gorsza ignorujc zupenie zaoenie, e chodzi tu o przypadek bezpodstawnego wzbogacenia, a nie o skutki wadliwej czynnoci prawnej.
Przepadek przedmiotu wiadczenia nastpuje z mocy samego prawa z chwil spenienia samego wiadczenia. Jest to zasada niewtpliwie suszna, jeeli si przyjmie zaoenie, e chodzi tu o przypadek nienalenego wzbogacenia. Nie mona bowiem mwi o wzbogaceniu, jeeli jeszcze adna warto nie przesza z majtku zuboonego do majtku wzbogaconego. Tam jednak, gdzie niewano czynnoci obligacyjnej nie wchodzi w gr, zwaszczia przy zmaterializowanej wierzytelnoci w postaci papieru wartociowego, przepadek obejmuje zmaterializowan wierzytelno podobnie jak rzecz ruchom21. Tam gdzie nie ma wzbogacenia, nie ma te zastosowania art. 412 k.c. Std te suszne jest twierdzenie SN, e pochodzce z kradziey i sprzedane paserowi rzeczy ani ich warto nie podlegaj przepadkowi na podstawie art. 412 k.c.22 Przecie paser wzbogaca si kosztem okradzionego, a nie zodzieja, aczkolwiek wiadczenie" otrzymuje od tego ostatniego.
Przepadek nastpuje w chwili wykonania wiadczenia, lecz w tym momencie nie zawsze jeszcze s ustalone przesanki zastosowania art. . 412 k.c. Kwestia bowiem niegodziwoci czynnoci prawnej jest nieraz . wtpliwa i dopiero po ustaleniu tej waciwoci mona mwi o przepadku, ktrego skutki jednak licz si od chwili wczeniejszej, tj. dokonania wiadczenia. W ten sposb zastosowanie art. 412 k.c. zaley wprawdzie od oznaczenia sdu w kwestii kwalifikacji czynu, lecz to orzeczenie nastpuje ex post, a wic z moc wsteczn od chwili dokonania wiadczenia. Jest to niewtpliwie zastosowanie kary", jeeli za tak przepadek naley uwaa.
Przedmiotem przepadku jest wedug SN przedmiot wiadczenia bd jego rwnowarto. Przepadek przewidziany w art. 412 k.c. daje Skarbowi Pastwa samoistny tytu do przedmiotu wiadczenia, wskutek czego nie moe by on uwaany za nastpc prawnego speniajcego wiadczenie. Przepadek dotyka wycznie odbiorc wiadczenia, a nie speniajcego je. Powstaje tedy kwestia, jaki jest zakres praw Skarbu Pastwa, powstaych wskutek przepadku. SN podkrelajc samoistno roszczenia z art. 412 k.c. odnosi j nie tylko do powstania, lecz take do zakresu i oznacza ten zakres szczegowo, i to nieraz w sposb odmienny ni ksztatuje si zakres wydania bezpodstawnego wzbogacenia. Dotyczy to w szczeglnoci zbycia przedmiotu wiadczenia, odsetek, nakadw itp.
Na szczegln uwag zasuguje tu roszczenie z tytuu nabycia prawa wasnoci rzeczy ruchomej oznaczonej co do tosamoci. Poniewa z chwi-
" Tak susznie A. Kdzierska-Cielakowa, op, cit., s. 147. " Uchw. SN z 2 III 1973 r., OSN 1974, poz. 21.
507