Rytuały religijne, jak wspomniano, wiążą się z sakralną dymensją ludzkiego doświadczenia, urzeczywistniają się w dziedzinie życia religijnego (dymensją rytualistyczna) oraz są wytwarzane, wspierane i rozwijane przez struktury religijne, a także - w zależności od kontekstu społeczeństwa -przez struktury cywilne. Najogólniej biorąc, wszystkie te rytuały można podzielić na kilka grup, przy czym trudno jest znaleźć jednolite i rozłączne kryteria tego podziału. (Vć'i•¦' -j '*-
Jedną z tych grup stanowią rytuały roku kościelnego, zwane inaczej "dorocznymi". Występują one bądź w rytmie dorocznym, bądź tylko sporadycznie ze względu na jakąś sytuację. Z uwagi na miejsce, gdzie się odbywają, można je podzielić na trzy podgrupy: kościelne, lokalne i rodzinne. Pierwsze z nich mają miejsce w kościele i są związane z różnymi świętami, jak Adwent, Boże Narodzenie, Wielki Post, Wielkanoc, Boże Ciało, odpust parafialny, Wszystkich Świętych i Dzień Zaduszny, Wniebowzięcie Matki Boskiej, Matki Boskiej Gromnicznej itd. Drugie mają miejsce w społeczności
209
lokalnej, jak kolęda z gwiazdą, sypanie owsa, polewanie wodą, święcenie pól up. Inne mają miejsce w domu rodzinnym, jak dzielenie się opłatkiem, choinka, śpiewanie kolęd, dzielenie się jajkiem itp. Wiele z wymienionych rytuałów posiada własną liturgię, a zarazem pewną "oprawę" kulturową.
Druga grupa rytuałów związana jest z przyjmowaniem sakramentów św. Obejmują one dwie podgrupy: rytuały kościelne i religijno-kulturowe. Pierwsze z nich oparte są na przepisach kościelno-liturgicznych, np. chrzest, eucharystia, ślub kościelny, pogrzeb kościelny; drugie z kolei na zwyczajach regionalnych i lokalnych, jak chrzciny, małe wesele, duże wesele, stypa itp. Świadomy związek tych rytuałów z przyjmowaniem sakramentów św. może przyczynić się do ukazania ich znaczenia dla życia religijnego.
Trzecią grupę rytuałów kościelnych obejmują sakramentalia. Wiążą one w różny sposób życie religijne z życiem codziennym ludzi wierzących, wzmacniają wiarę jednostki, która całe swoje życie przyporządkowuje Bogu i oczekuje opieki Bożej, intensyfikują więź religijną w rodzinie i w różnych strukturach religijnych. Przykładowo można tu wymienić poświęcenie domu, poświęcenie ziół, poświęcenie pojazdów, poświęcenie przedmiotów kultu religijnego.
Osoby typ czynności rytualnych stanowią rytuały estetyczne. Są one związane z doświadczeniem estetycznym, z dziedziną życia estetycznego i z instytucjami kulturalnymi. Wachlarz tych rytuałów jest szeroki; występują bowiem w wielu zakresach kultury. Na pierwszym miejscu należy wymienić rytuał w sztuce teatralnej. Nie wszystkie przedstawienia są nim nacechowane. Najbardziej zbliżają się do rytuału te, które korzystają z mitów i symboli. Z jednej strony wprowadzają one pewien rodzaj widowiska z udziałem zaangażowanej grupy artystów, z drugiej zaś wpływają na różne grupy społeczne. W sztuce teatralnej wyzwala się wzajemny, emocjonalny stosunek między aktorami a publicznością; może też wytworzyć się wspólnota34. Inaczej mówiąc, sztuka teatralna może prowadzić do współpracy między artystami a odbiorcami, co oznacza, że jest ona społecznie wytwarzana i konsumowana. Nieco inaczej przedstawia się malarstwo. Jest ono zwykle produkowane indywidualnie i nabywane przez zainteresowane jednostki ludzkie. Niemniej malarz może wprowadzić pewne symbole, poprzez które przyczynia się do zartykułowania symbolicznej świadomości oraz ukrytych wartości w społeczeństwie. Niekiedy malarstwo spełnia szerszą rolę, np. poprzezjko-_ny. Obrazy religijne mogą być nie tylko przedmiotem kontemplacji, ale czymś więcej, mianowicie okazją do rozwijania innych rytuałów, jak zapalenie świec, modlitwa. Służą one w takim przypadku do nawiązania kontaktu z sacrum, a może też więzi religijnej między ludźmi wierzącymi. Niewierzący, który ogląda ikonę, może mieć tylko przeżycie estetyczne. Do rytuałów
Por. np. K. Braun. Teatr wspólnoty. Kraków 1975.
210