2. Klasyfikacja proponowana przez J.Cazeneuve'a.
Wychodzi on takze od refleksji o mozliwych postawach czlowieka wobec przeznaczenia i
laczy je bezposrednio z ta problematyka. Kiedy zadajemy sobie pytanie, co stwarza w
spoleczenstwach potrzebe rytualow, zauwazamy, ze czlowiek miotany sprzecznymi
uczuciami, czujac sie zarazem wolny i zagrozony przez nieznane sily, moze z jednej strony
pragnac okreslenia odwiecznego losu, a z drugiej znalezc sie ponad regulami i przekraczac
wszelkie granice.
Wobec tego konfliktu myslowego rytual oferuje trzy rozwiazania:
Dodaje otuchy w obliczu trwogi i niebezpieczenstw zwiazanych ze wszystkim, co przekracza
nasze mozliwosci, z elementem nadludzkim, ktory R.Otto okreslil jako mroczny, implikujacy
przerazajaca, ale i przyciagajaca moc. Rytualy moga wiec sluzyc ochranianiu (tabu),
oczyszczeniu (zmycie skazy) lub przygotowaniu przeistoczenia (obrzedy przejscia).
Poszukiwanie mocy przez kontakt z silami nadprzyrodzonymi, czesto kosztem
bezpieczenstwa. Jest to przypadek obrzedow zwiazanych z magia i szamanizmem.
Praktykowanie ich wymaga stosowania odrazajacych lub skalanych przedmiotow (kosci,
trupy, odchody), przekroczenia najwazniejszego tabu (zabojstwo, kazirodztwo), a przede
wszystkim uczestnictwa postaci niezwyklych przez swoj wyglad, zachowanie, magnetyzm lub
zwiazki z tajemnymi silami, czesciej zlymi (diably, demony) niz dobrymi (duchy
opiekuncze). Dazenie do kontaktu z transcendentnym, najwyzszym bostwem, ktore pozwala
czlowiekowi zarazem uczestniczyc w swym bycie, jak i oddzielic sfere swieta, od swieckiej, a
nawet madrze kierowac codziennym zyciem. Taki jest przedmiot religii, ktore zmierzaja
doprzekroczenia systemow tabu, czarow i przesadow, lecz posluguja sie zarazem systemem
obrzedow negatywnych (zakazy, posty, proby), jak i pozytywnych (modlitwa, ofiary,
komunie).
Istnieja rowniez inne podzialy, w ktorych odnajdujemy wiekszosc poprzednio wymienionych
kategorii. Niektorzy autorzy zajmuja sie jednym typem rytualow i przeprowadzaja jego
doglebna analize, np. A. Van Genepp przedstawia obrzedy przejscia, R.Caillois - obrzedy
swiateczne, C.Riviera i J.-P.Sironneau mowia o obrzedach laickich, E.Goffmann analizuje
codzienne rytualy wspoloddzialywania, a de J.-T.Maertens - rytualy cielesne.
W nastepnych dwoch rozdzialach sprobujemy pogrupowac i omowic wiekszosc tych prac
wedlug przyjetego podzialu:
rytualy magiczno-religijne, lacznie z obrzedami przejscia na tle znaczenia pojecia sacrum,
rytualy swieckie, uroczyste lub powszednie, grupowe, prywatne, polityczne czy cielesne.
Wspomniana problematyka znajdzie kontynuacje w analizie najnowszych ruchow religijnych,
politycznych estetycznych. Zostanie ona jeszcze raz podjeta i poglebiona w rozdziale IV,
ktory mowi o glownych teoriach usilujacych wyjasnic znaczenie i istote rytualow. W tym
przegladzie nalezy ponadto pamietac o wystrzeganiu sie wszelkich przejawow dogmatyzmu
w dziedzinie, w ktorej trudniej niz gdziekolwiek indziej pogodzic porzadek materii i rozumu.
Rozdzial II.
Rytualy magiczno-religijne.
I. Magia a religia.
Problem zwiazkow miedzy magia a religia byl przedmiotem wielu spekulacji i polemik. Z
pewnoscia nadal pozostaje nierozstrzygniety. Laczy on trzy aspekty:
pierwszenstwa w czasie (prawie nie do rozwiazania), pierwszenstwa aksjologicznego i
moralnego (explicite lub implicite), oraz bardzo zlozony aspekt przenikania sie obydwu
dziedzin - szczegolnie na poziomie rytualow.
Nawet jesli rozroznimy , jak to zrobil J.Cazeneuve, postawe religijna skierowana na cele
zewnetrzne i postawe magiczna zorientowana na wewnetrzna moc, to pozostaje miedzy
innymi pokrewienstwo praktyczne.
Ludzie od wiekow, by zrealizowac swe nadzieje lub zapobiec obawom, probowali ingerowac
w przeznaczenie. Konkretne lub symboliczne sposoby tej interwencji odnajdujemy w licznych
obrzedach wspolnych dla religii i magii: zakazy, ofiary, oredownictwo, wtajemniczenie... w
istocie w dwoch odmiennych porzadkach.
Ograniczymy sie tutaj do streszczenia kilku ogolnie znanych dziel. Frazer wywodzi religie od
magii, jego zdaniem jest ona wlasciwa wszystkim ludom prymitywnym i opiera sie na
ogolnikach i przypadkowych analogiach - mieszajacych pragnienia i przypadki. Ta