Szczegółową analizę „krytycznych okresów" przeprowadziła i opublikowała C. Stendler32. Twierdzi ona, że istnieją empiryczne dane pozwalające sądzić o istnieniu „okresów" krytycznych" u dziecka. Zależność dziecka od matki — mówi C. Stendler — jest warunikiem rozwoju niezależności. Nie przeszkadza to jednak, że np. niektóre sześciomiesięczne dzieci same trzymają butelkę z pokarmem, za co spotyka je nagroda w postaci regulowania możności wypicia takiej ilości mleka, na jaką mają ochotę. Ponadto dziecko dziewięciomiesięczne pozornie zaspokaja głód dzięki ssaniu palców. Kiedy zaś matka wyraża z tego powodu radość, uznając tę czynność za objaw osiągnięcia świadomego działania dziecka, uzyskuje ono dodatkową nagrodę, która pobudza je do powtórzenia czynności, co może być uznane za zachowanie niezależne. Mamy tu, jak widać, pewnego rodzaju paradoks: dziecko uczy się niezależności, ponieważ nauczyło się polegać na reakcji matki w zakresie akceptowania i aprobaty jego zachowania. Tak więc dopiero wówczas, kiedy dziecko jest dostatecznie zależne, by cieszyć się z aprobaty rodziców, może czynić szybkie postępy
W nabywaniu 'niezależności.
Wielu autorów zauważyło, że niektóre dzieci stają się nadmiernie zależne, niektóre zaś zbyt niezależne. Podstawową teorią wyjaśniającą powstawanie tych zjawisk jest — ich zdaniem — teoria wzmacniania. Mówi ona, że jeśli dziecko od urodzenia jest konsekwentnie nagradzane za działanie niezależne, a karcone za
a " C. B. Stendler, Critical penods in socialization and overdependew:y, „Child Development" 1952, nr l, s. 3—12. Patrz także: C. B. Stendler,
|°P. cit., s. 5 i n.
45
uległość, to staje się ono indywidualnością niezależną i samJ dzielną. R. Sears interesował się tym zagadnieniem w świeyJ kolejności dziecka w rodzinie jako zmiennej psychologicznej Stwierdził on między innymi, że najstarsze dziecko przypuszcza]. nie częściej odczuwa niepokój .na skutek karmienia i odstawiani-od piersi oraz większą obawę przed chorobami i niebezpieczen. stwem niż drugie i następne dzieci. Powstały niepokój wzmacoi;
potrzebę zależności dziecka od matki i przerodzić się moż;
w stan zależności nadmiernej, polegającej na zakłóceniu całego kompleksu reakcji. I tak np. dziecko może wydawać się jedyni;
„zaniepokojone" zniknięciem jakiejś zabawki, lecz w wyniku tego nie staje się nadmiernie zależne. Zależność może się poją. wić dopiero wówczas, gdy np. babcia, która zaspokajała wszyst. kie potrzeby zależności u dziecka (podczas gdy matka wzmac. niała potrzebę niezależności) nagle opuszcza dom. W wyniku teg( zakłóceniu ulegają przekonania dziecka o formach zaspokajanie jego potrzeby zależności. W innym wypadku — do domu wraca ojciec po długiej nieobecności i matka zaczyna spełniać obowiązki żony, podczas gdy dziecko nauczyło się oczekiwać od nie;
tylko roli matki. W jeszcze innym przykładzie — matka podeń mu j e pracę zarobkową. W takich i w podobnych wypadkach —;" zdaniem C. Standler — niepokój obudzony w dziecku prowadzi do potęgowania się pragnienia zależności.
Według tejże autorki w życiu dziecka można wyróżnić dwa okresy nadmiernej zależności. Pierwszy rozpoczyna się wówczas, gdy dziecko zaczyna sprawdzać, czy może na matce polegać, objaw u większości dzieci obserwowany jest pod koniec pierwszego roku ich życia. Drugi okres zależności przypada na drugi i trzeci rok życia dziecka. Wcześniej niemowlę uczyło się być biernie zależnym od matki, teraz zaś poddaje się jej autorytetowi i uznaje jej psychologiczną ważność. Jednocześnie dziecko wypróbowuje matkę, by sprawdzić, czy rzeczywiście może na niej polegać w każdej sytuacji. Płacze zatem, kiedy matka je opuszcza i domaga się, aby była ona w zasięgu jego wzroku lul w pobliżu, kiedy potrzebuje jej pomocy.
J. Bowiby przypuszcza, że najkrytyczniejszy okres powsta' wania niepokoju odczuwanego w związku z matką następuje P°
46
miesiącach życia, „kiedy pierwszy stosunek przedmiotowy
ośmiu
'. ^ do jego 'matki rozwija się w specyficzny sposób"3S. \w tvm okresie bowiem dziecko już uświadamia sobie swoją za-7-ność od matki i sprawdza jej kontrolę nad sobą. Potrzeby leżności dziecka powinny w tym okresie być zaspokajane ' sposób, do jakiego się je przyzwyczaiło. Można to lepiej wy-azić sformułowaniem J. Bowibiegoi{4 wyrażającym przekonanie że opiekę macierzyńską nad dzieckiem w wieku 9 miesięcy fw okresie dużej zależności między matką i dzieckiem.) winna •y-awować jedna i ta sama osoba. Oczywiście autor miął tu na myśli tylko matkę. .
Cechą następnego okresu nadmiernej zależności dziecka od matki jest wzrost wymagań w stosunku do dziecka i ustalonego dotychczasowego sposobu wykonywania, różnych czynności. Dziecko musi się poddać władzy matki i uznać swoją zależność od niej, a jednocześnie uczy się niezależności. Znów wzrasta jego niepokój, ponieważ zostały zakłócone ważne reakcje docelowe. W normalnym toku procesu resocjalizacji wytworzony niepokój określa właściwe znaczenie zależności, gdy natomiast następuje zaburzenie sytuacji o charakterze gwałtownym — kumulacja niepokoju może doprowadzić do wytworzenia zależności nadmiernej; Okazuje się więc, że w życiu małego dziecka istnieje wiele okoliczności utrudniających rozwój niezależności dziecka względem matki, natomiast wzmacniających zależność od niej.
W innym badaniu, w którym obserwacji poddanych, zostało 50 dzieci odseparowanych od matki między 12 'miesiącem, a 4 rokiem życia, J. Bowiby .stwierdził, że większość dzieci na znak protestu gryzło przedmioty i osoby. Jedno z nich czyniło to przez 17 dni. Zdaniem autora wydaje się prawdopodobne, że im silniejsze powiązanie między dzieckiem a jego matk:ą, tym dłuższy jest protest na odłączenie go od niej. Po kilku tygodniach faza protestu zaczęła ustępować i dzieci wydawały się Wracać do stanu równowagi psychicznej, były spokojniejsze, zaczynały pozytywnie reagować na kontakt z personelem zakła-