Wybuch³y one gwa³townie na pocz¹tku XVIII w. Symbol jansenizmu,
klasztor w Port-Royal, ju¿ dawniej skazany zosta³ na wymarcie (zabro-
niono bowiem przyjmowania nowych mniszek). Teraz, wœród rosn¹cych
represji przeciw jansenistom, wywieziono ostatnie zakonnice i rozdzie-
lono po ró¿nych klasztorach. Zdewastowano cmentarz przyklasztorny
(spoczywali tam m. in. Pascal i Racine), sam klasztor zburzono, miejsce
po nim zaorano i zasiano (1709). Wszystkie te persekucje jansenistów
wielki sukces spowiednika królewskiego, jezuity Telliera -- wzbudzi³y
jednak niechêæ; niepopularnoœæ monarchii sprawi³a, ¿e sympatyzowano
z jej ofiarami. Gdy zatem w r. 1713 z inicjatywy Ludwika XIV papie¿
`wyda³ bullê Unigenitus z brutalnym potêpieniem jansenizmu, grupa bisku-
pów z kardyna³em de Noailles odmówi³a jej przyjêcia, a parlament paryski
a¿ do œmierci króla wykrêca³ siê przed jej zarejestrowaniem jako ustawy
pañstwowej. Zgon Ludwika XIV otworzy natychmiast jansenistom bramy
wiêzieñ, wygnanym zaœ pozwoli na powrót.
KONFLIKT Z LIG¥ AUGSBURSKQ.
HISZPAÑSKA WOJNA SUKCESYJNA
Przeœladowania hugenotów wzburzy³y opiniê protestanckiej Europy;
#enetracja Ludwika XIV w Niemczech (reuniony, interwencje w sprawy
315
niemieckie) wywo³a³a tu pr¹d wrogich Francji nastrojów. Hegemonia
francuska na Zachodzie budzi³a potê¿niej¹ce sprzeciwy.
W r. 1686 koalicja cesarza, Hiszpanii, Szwecji i licznych ksi¹¿¹t nie-
mieckich decyduje siê postawiæ tamê ekspansji francuskiej, wiêcej : spowo-
dowaæ powrót do sytuacji terytorialnej okreœlonej w traktacie westfal-
skim. W r. 1688 potê¿ny cios: detronizacja Jakuba II wyrywa dwór lon-
dyñski spod wp³ywu Francji. Królem Anglii zostaje szef Zjednoczonyeh
Prowincji, ks. Wilhelm Orañski. Pod jego ber³em ³¹cz¹ siê - wrogie
Francji - si³y dwu najwiêkszych pañstw morskich. Do antyfrancuskiej
koalicji, zwanej Lig¹ Augsbursk¹, przy³¹cz¹ siê one bez wahania. Ale
przeciw Francji wyst¹pi¹ tak¿e jej sojusznicy: Sabaudia, Bawaria.
Przed klêsk¹ ratuj¹ Francjê ró¿ne przyczyny: niespójnoœæ Ligi Augs-
burskiej, dywersja zbrojna na peryferiach koalicji (w Irlandu, na Wêgrzech),
przede wszystkim jednak si³a francuskiej armii i ¿elazny pas fortec Vau-
bana. Francuzi zaatakowali ksiêstwa reñskie i spustoszyli je; zdewasto-
wanie miast i wsi Palatynatu wywo³a³o oburzenie w obozie Ligi. Mar-
sza³ek de Luxembourg (zwany tapicerem Notre-Dame, tyle zdobytych
sztandarów zawiesi³ w paryskiej katedrze) bi³ wojska niemieckie i holen-
derskie w hiszpañskich Niderlandach. Jego zwyciêstwa pod Fleurus (1690),
Steenkerke (1692), Neerwiden (1693) deprymowa³y sprzymierzonych. Nie
uda³o im siê pozyskaæ przeciw Francji kantonów szwajcarskich; w Italii
marsza³ek de Catinat pobi³ wojsko sabaudzkie. Natomiast na morzu
panowali Anglicy i Holendrzy; klêska floty francuskiej na kanale La
Manche pod La Hougue (1692) pozbawi³a Francuzów szans w wojnie
morskiej. Ostatecznie zawarty zosta³ pokój w Ryswick (1697), w zasadzie
remisowy, choæ po raz pierwszy za Ludwika XIV pokój oznacza³ nie
zwiêkszenie, ale skurczenie stanu posiadania Francji. Wypad³o nie tylko
ust¹piæ z terytoriów okupowanych podczas wojny (w Zjednoczonych
Prowincjach, Niderlandach hiszpañskich, Nadrenii, Katalonii) i zakoñ-
czyæ trwaj¹c¹ od r. 1670 okupacjê Lotaryngii, ale tak¿e zrezygnowaæ
z wiêkszej czêœci reunionów. Trwa³e okaza³y siê jedynie reuniony w AI-
zacji, Strasburg pozosta³ przy Francji. W sumie Ludwik XIV, udaj¹cy
spóŸnion¹ moderacjê, poniós³ klêskê presti¿ow¹. Poniewa¿ przysz³a ona
po sukcesach militarnych, w armii podnosi³y siê g³osy protestu przeciw
"haniebnemu" pokojowi w Ryswick. Jednak¿e pokój by³ Francji absolutnie
potrzebny.
Stagnacja ekonomiczna schy³ku XVII w. pog³êbiona zosta³a bowiem
przez seriê nieurodzajów w latach 1694-1697. W kraju panowa³ g³ód,
marazm, depopulacja ca³ych regionów. Wysi³ek wojenny prowadzi³ kraj
do krawêdzi przepaœci. O desperacji rz¹du œwiadczy wprowadzenie podatku
316
pog³ównego (capitation) na pokrycie wydatków wojennych. Ten podatek
mieli p³aciæ wszyscy, od wiejskiego dniówkarza (I liwr) do ksi¹¿¹t krwi
(2000 liwrów). Z krótk¹ przerw¹ pog³ówne utrzyma³o siê do rewolucji,
ale stany uprzywilejowane wykupywa³y siê od niego i uzyskiwa³y szczodre
zwolnienia; spad³o wiêc ono w istocie na stan trzeci.
Wœród ¿a³osnej sytuacji kraju jaœniejsz¹ plam¹ by³o po³o¿enie pro-
wincji nowo przy³¹czonych: Alzacji, Artois i Flandrii, Franche-Comte,
Roussillonu. Nie sro¿ono siê tu z podatkami, nie têpiono licznych lutera-
nów, nie gwa³cono odrêbnoœci jêzykowych, obyczajowych, ustrojo-
wych. Nowe prowincje na pó³nocnym wschodzie dostarcza³y armii naj-
wiêkszy proporcjonalnie kontyngent ¿o³nierzy, bitnych i zdyscyplino-
wanych.
W roku pokoju ryswickiego Francja ponios³a jeszcze jedn¹ klêskê
presti¿ow¹: podczas elekcji polskiej po œmierci Sobieskiego francuski
ambasador, ksi¹dz de Polignac, forsowa³ wytrwale kandydaturê ksiêcia
Conti, bratanka Wielkiego Kondeusza. Ludwik XIV mimo straszliwego
wyczerpania skarbu wysup³a³ ponad pó³ miliona na finansowanie elekcji.
Francuski ksi¹¿ê przyby³ nawet morzem do Gdañska, ale partia francuska
z prymasem Radziejowskim ponios³a klêskê. Królem Polski zosta³ Sas,
kandydat habsburski.
Tymczasem jednak rysowa³y siê nowe widoki: sukcesja hiszpañska.
Król Hiszpanii Karol II u schy³ku XVII w. by³ ju¿ bliski bezpotomnej
œmierci. Spadek Karola II, mimo os³abienia hiszpañskiego imperium,
by³ ogromny (Hiszpania, Niderlandy hiszpañskie, Neapol z Sycyli¹, Sar-
dynia, Toskana, Mediolan, kolonie amerykañskie). Po wojnie z Lig¹
Augsbursk¹ by³o oczywiste, ¿e Europa nie zgodzi siê na po³¹czenie koron
Francji i Hiszpanii (choæ francuski nastêpca tronu, Wielki Delfin, by³
przez matkê potomkiem królów hiszpañskich). Cesarz Leopold, szef
domu Habsburgów austriackich, mia³ ochotê zagarn¹æ dla swego syna
ca³¹ sukcesjê hiszpañskiej linu Habsburgów. Te roszczenia równie¿ nie
mog³y IiczyE na poparcie pañstw, dba³ych o równowagê europejsk¹
(przede wszystkim Anglii i Holandii). To by³o szans¹ najs³abszego pre-
tendenta, krewnego po k¹dzieli fiabsburgów hiszpañskicb, syna elektora
bawarskiego - ksiêcia Józefa Ferdynanda, który jednak zmar³ w 1699 r.
W latach 1697-1700 mno¿y³y siê ró¿ne projekty uregulowania sukcesji
hiszpañskiej. Francja, Anglia, Holandia opowiada³y siê za jej podzia³em;
cesarz by³ przeciwny podzia³owi. Ale tak¿e szlachta hiszpañska pragnê³a
obroniæ jednoœæ polityczn¹ imperium.
W r. I700 stan¹³ uk³ad londyñski Francji, Anglii i Holandii: cesarz