Wyjaśniałoby to błędy spostrzegania wynikające z podobieństwa elementów (np. liter) na skutek niedostatecznego rozróżniania bodźców wzorcowych i percypowanyoh jako identyczne. Należy przy tym zauważyć, że w aspekcie fizjologicznym rozróżnianie dwóch wzorców bodźcowych oznacza rozpoznawanie ich jako różnych na poziomie peroepcyjnym, podczas gdy różnicowanie wiąże się z wytwarzaniem odmiennych reakcji na rozróżniane bodźce.
Warunkiem powstania percepcji jednostkowej, dzięki której następuje spostrzeganie całościowa i natychmiastowe rozpoznawanie jest określone rozmieszczenie przestrzenne złożonych wzorców znakowych, to znaczy Ich elementy muszą być ustawione w określonym kierunku (w językach indoeuropejskich od lewej do prawej strony) i następować po sobia w niewielkich odległościach. W przeciwnym przypadku, jeżeli litery dobrze znanego wyrazu zostaną napisane z góry na dół lub szeroko rozstawione, wyraz przestanie stanowić percepcję jednostkową, a jego rozpoznanie będzie podlegało percepcji złożonej (sekwencji percepcji jednostkowych).
Wynika z tego, że niezależnie od zastosowanej w nauoe czytania metody wyjściowej, początkujący czytelnik wcześniej czy później musi nabyć sprawność w spostrzeganiu i rozpoznawaniu kolejnych znaków graficznych wyrazu z zachowaniem porządku ich następstwa oraz sprawność w całościowym spostrzeganiu i rozpoznawaniu złożonych układów znaków graficznych. Oznacza to konieczność znacznego zróżnicowania metodyk w zależności od ćwiczonej sprawności.
Przedstawione .wyżej skrótowo wyniki badań psychologii eksperymentalnej, neurofizjologii, a także badania pedagogiczne dotyczące błędów
75
popełnianych w procesie nauki czytania i pisania pozwoliły opracować metodę wertykalna stymulacji procesu nauki czytania, którą nocna sto-aowaó w pracy z uczniami z rozpoznaną nawet głęboką dyalekają oraz z uczniami klas początkowych nie mających trudności w opanowaniu jeżyka pisanego, w celu przyspieszenia tempa poprawnego czytania, a w konsekwencji lepszego rozumienia treści.
Istotą metody wertykalnej jeat maksymalne zwolnienie procesu analizy znaków graficznych i dekodowanie znaczeń w nich zawartych poprzez wymuszenie utrzymywania w pamięci odczytywanych znaków w określonej kolejności tak długo, dopóki odbiór następnych będzie warunkował ustalenie znaczenia całości, Przyjmując, że ruch oka w kierunku pionowym jest trudniejszy, przez co w naturalny sposób następuje jego zwolnienie, ułatwiając koncentrację uwagi na każdym kolejnym znaku graficznym - zastosowano do ćwiczeń pionowy, literowy zapla tekstu w kolumnach w ten sposób, że żaden znak graficzny nie wskazuje na koniec wyrazu. Uznano bowiem że ich sensowna organizacja wymaga, a nawet wymusza utrzymywanie w pamięci odczytywanych znaków graficznych w określonej kolejności, tak długo jak będzie wymagało dekodowanie treści . tekatu.
W toku ćwiczeń stosowano czytanie oraz pisanie z pamięci i ze słuchu tekstów (krótkich 3-5 zdaniowych opowiadań) zapisanych pionowo litera pod literą, zaznaczając graficznie tylko koniec zdania. Takie postępowanie wynikało z założenia, że złożona czynność czytania ma charakter pollsensoryczny, angażuje bowiem nie tylko analizator wzrokowy, lecz także słuchowy i kinestetyozno-ruohowy, których sprawność i harmonijne współdziałanie warunkują tworzenie się adekwatnych wyobrażeń znaków graficznych i ich zespołów oraz prawidłowy przebieg czynności.
Zainteresowany tym zagadnieniem czytelnik, instrukcję i modele do ćwiczeń wraz z dokładnie omówionymi wynikami badań, znajdzie w publikacji autorki poświęconej stymulacji procesu czytania (J. Włodek-Chro-nowska 1985). Natomiast w tym artykule zostaną przedstawione tylko ważniejsze wyniki. -
Badania wskazują, że w początkowym okresie nauki czytania utrzymują się trudności przede wszystkim w rozróżnianiu poszczególnych znaków graficznych oraz spostrzeganiu porządku ich następstwa. Zjawiska to wyraźnie występuje przy czytaniu tekstu zapisanego w układzie wertykalnym, a markowane jest, jeżeli czytany tekst jest zapisany w układzie horyzontalnym, w którym złożone zespoły znaków graficznych spostrzegane całościowo (to znaczy "odczytywane" są jako całe wyrazy) bywają raczej odpoznawane niż rozpoznawane i konsekwencją tego stanu
76
jest garaże rozumienie treści czytanego tekstu. Błędy czytania wynikające ze zgadywania wyrazów mogą utrzymywać aie bardzo długo nierozpoznane, czaaea nawet przez kilka lat. Czytanie i pisanie tekstów w układzie wertykalnym jest dobrym narzędziem diagnostycznym ujawniającym trudności w rozpoznawaniu znaków graficznych i porządku ich następstwa.
Stosując ćwiczenia metodą wertykalną stwierdzono, ze jut po 3 mle-siąoach znacznie wzrasta poprawność czytania, a przy tym procent wyrazów czytanych poprawnie kształtuje się podobnie wysoko w czytaniu tekstów zapisanych w układzie wertykalnym, jak i tekstów zapisanych w układzie horyzontalnym. Stanowi to potwierdzenie hipotezy, że funkcją zastosowanego do ćwiczeń wertykalnego zapisu tekstu, jest kształtowanie adekwatnych do wzorców wyobrażeniowych reprezentacji poszczególnych znaków graficznych wyrazu w porządku ich następstwa. Ponadto znaczny wzrost liczby wyrazów czytanych całościowo w układzie horyzontalnym tekstu, przy równoczesnym wzroście tempa czytania, wskazuje na przyspieszenie procesów syntetyzowania elementów złożonych zespołów znakowych zarówno w aspekcie wzrokowym, jak l dźwiękowym.