1. Odmianê derywatów z przyrostkiem -anin wzorujemy na deklinacji rzeczownika po-
spolitego dworzanin — D. Im dworzan, analogicznie: gdañszczan, paryzan, S³owian, wroc³a-
wian; je¿eli s¹ to rzeczowniki na -(k)anin — korzystamy z wzoru salezjanin — D. Im sale-
zjanów, podobnie: Afrykanów, Amerykanów, Meksykanom;
2. Wzorem odmiany dla nazw mieszkañców na -ak mo¿e byæ deklinacja rzeczowników
wojak, jedynak, np. Boœniak, M. Im Boœniacy, D. Im Boœniaków;
3. Nazwy na -ec odmieniamy jak rzeczowniki kupiec, skazaniec, np. Niemiec, M. Im
Niemcy, D. Im Niemców;
4. Modelami odmiany dla nazw z przyrostkiem -czyk mog¹ byæ rzeczowniki olimpijczyk,
pitagorejczyk, np. londyñczyk, M. Im londyñczycy, D. Im londyñczyków;
5. Nazwy bezprzyrostkowe równie¿ mo¿emy odmieniaæ jak analogiczne rzeczowniki po-
spolite. M. Im tych rzeczowników ma typowe koñcówki osobowe -t||-.y, np. Chorwaci, Ho-
lendrzy (wed³ug wzoru: studenci, koledzy), lub -owie, np. Belgowie, Kurdowie, Mongo³owie,
Norwegowie (wed³ug wzoru: królowie, pos³owie). Derywaty miêkkotematowe maj¹ M. Im
na -e, np. Kurpie, £otysze, Malgasze. Wybór koñcówki -i || -y wymaga uwzglêdnienia typo-
wych wymian g³oskowych: Czech : Czesi, Francuz : Francuzi, Norweg : Norwedzy, Rumun
: Rumuni, S³owak : S³owacy, Szkot : Szkoci, Turek : Turcy, Wêgier : Wêgrzy.
Pisownia
1. Ma³¹ liter¹ nale¿y pisaæ nazwy mieszkañców miast, wsi, osad, osiedli i dzielnic miej-
skich: ³odzianin <- £ódŸ, ojcowianin <- Ojców, wolborzanin <- Wolborz, maciejowiczanin <- 3
Maciejowice, ba³ucianin <- Batuty, oksywiak *- Oksywie, mokotowianin <- Mokotów. ^
2. Wielk¹ liter¹ nale¿y pisaæ nazwy mieszkañców planet (Marsjanin, Wenusjanin, Zie- as
mianin), kontynentów (Australijczyk, Azjata), krajów (Bu³gar, Chilijczyk, Karel), krain histo- g
rycznych (Alzatczyk), prowincji (Sas, Bawar), dzielnic kraju (Podhalanin, Œl¹zak). (H.J.) K H
NAZWY W£ASNE JAKO RZECZOWNIKI POSPOLITE 170
NAZWY W£ASNE JAKO RZECZOWNIKI POSPOLITE We wspó³czesnej polszczy;
nie mo¿na wskazaæ du¿o nazw w³asnych osobowych (imion postaci biblijnych i mitologie;
nych, imion i nazwisk postaci historycznych i bohaterów literackich), nazw miejscowyd
nazw firmowych, nazw wyrobów przemys³owych, w których dokona³y siê przesuniêcia zne
czeniowe pozwalaj¹ce ich u¿ywaæ jako rzeczowników pospolitych. Naj³atwiej zilustrowaæ t
zjawisko przyk³adami odnosz¹cymi siê do nazw osobowych, np. Goliat, Hiob, Judasz i La
¿arz to postacie biblijne, które sta³y siê symbolami osób niezwykle ros³ych i silnych (goliat
ciê¿ko doœwiadczonych przez los, ale z godnoœci¹ i pokor¹ to znosz¹cych (hiob), zdrajców (ju
dasz), nêdzarzy o odra¿aj¹cym wygl¹dzie (³azarz). Kasandra, Ksantypa i Penelopa to pierwc
wzory kobiet przepowiadaj¹cych nieszczêœcia (kasandra), k³ótliwych (ksantypa), zadziwiaj¹c
wiernych ¿on (penelopa). Herkules to dziœ nie tylko 'syn Zeusa obdarzony niezwyk³¹ si³¹'
lecz tak¿e 'atleta, si³acz' (herkules). Nestor to 'najstarszy z wodzów greckich w wojnie trojari
skiej' i 'sêdziwy mêdrzec' (nestor). Katon to 'prawy i obyczajny cenzor rzymski', a wspó³
czeœnie 'cz³owiek surowych obyczajów' (katon). Don Kichot, tytu³owy bohater powieœæ
Cervantesa, oznacza dziœ 'b³êdnego rycerza, walcz¹cego o szlachetne cele' (donkiszot). lun
bohaterowie literaccy. Don Juan i Louelace stali siê symbolami uwodzicieli (don¿uan
Iowelas).
Nazwy wielu wyrobów fabrycznych, a tak¿e przedmiotów wykonanych rêcznie, wywodŸ;
siê wprost od nazwisk w³aœcicieli fabryk, wynalazców czy konstruktorów; wymieñmy przy
k³adowo kilka rodzajów broni: browning (Browning), ka³asznikow (Katasznikow), kolt (Colt)
mauzer (Mauser), marki samochodów pochodne od nazwisk w³aœcicieli koncernów: forc
(Ford), peugeot (Peugeot), renault (Renault), instrumenty muzyczne nazwane od konstrukto
rów, np. stradwarius (Stradwari) czy za³o¿ycieli fabryk, np. steinway (Steinway), a tak¿e na
zwy przedmiotów u¿ytkowych (pióra, d³ugopisy), utworzone od nazw firm, np. parker (Par-
ker), wate.rm.an (Waterman). Czêsto mamy te¿ do czynienia z nazwami jednostek fizycznych
od nazwisk uczonych, np. amper (Ampere), farad (Faraday), niuton (Newton), om (Ohm).
Proces przekszta³cania nazwy w³asnej w nazwê pospolit¹ polega na zmianie pisowni
(wielka litera na ma³¹) i/lub jej koniecznym uproszczeniu (polonizacji). Wielkie litery zacho-
wujemy tylko w pisowni dzie³ okreœlonych twórców (s¹ to u¿ycia metonimiczne), np. kupiæ
Kossaka (obraz), graæ Szopena (utwór), recytowaæ Mickiewicza (wiersz).
Omawiane nazwy mog¹ przysparzaæ k³opotów poprawnoœciowych dotycz¹cych odmiany,
zw³aszcza form B. Ip rodzaju mêskiego (czy ma on byæ równy mianownikowi - na wzór rze-
czowników nie¿ywotnych, czy te¿ dope³niaczowi - jak rzeczowników ¿ywotnych oraz M. Im
(mêskoosobowego czy niemêskoosobowego).
Wybór zale¿y w du¿ym stopniu od typu desygnatu - je¿eli s¹ to nazwy osób, wybieramy
w B. Ip koñcówki ¿ywotne, np. Widzê jakiegoœ goliata; Znam tego judasza; Poproœ tu naszego
herkulesa; a w M. Im — koñcówki mêskoosobowe, np. Przyszli obaj nestorzy. To nasi
donkiszoci. U¿ycie koñcówek niemêskoosobowych by³oby znakiem ujemnego nacechowania
ekspresywnego, np. te donzuany, herkulesy, Iowelasy, przy czym wybór takiej formy wyzna-
cza³by automatycznie postaæ gramatyczn¹ okreœleñ i orzeczeñ (naiwne donkiszoty, katony nie
dopuœci³y...).
Tradycyjne rzeczowniki, bêd¹ce nazwami przedmiotów, pochodz¹cymi od nazw w³asnych,
maj¹ w B. Ip formê nie¿ywotn¹, np. kupiæ browning, ale w najnowszej polszczyŸnie zauwa¿a
siê bardzo siln¹ tendencjê do u¿ywania biernika w formie dope³niaczowej; szczególnie wy-
raŸnie zwyczaj ten obejmuje nazwy pochodne od nazw firmowych, tzn. nazwy wyrobów prze-
mys³owych, np. sprawiæ sobie parkera, odbezpieczyæ kolta, kupiæ kafasznikowa, wyprowadziæ
peugeota z gara¿u. Taka odmiana kontynuuje zwyczaj utrwalony od dawna w jêzyku pol-
skim, polegaj¹cy na pos³ugiwaniu siê dope³niaczowymi formami biernika rodzaju mêskiego