Zabytek nie określił języka, jakim
mówili Krywicze, Radymicze i Wiatycze. Radymicze podobnie jak Wia-
tycze i Siewierzanie zapewne także mieli swoje księstwa plemienne, ale
36
Rozdział I
płacili daninę Chazarom. Mieszkający nad Dnieprem Słowianie musieli się
podporządkować potężnemu Kaganatowi Chazarów, władającemu w poło-
wie VIII wieku dolnym biegiem Dniepru, Donu i Wołgi.
Zagrożenie ze strony azjatyckich koczowników, a w EX wieku także
najazdy łupieżcze drużyn wareskich skłoniły plemiona słowiańskie do
zjednoczenia się i utworzenia ponadplemiennych instytucji władzy pań-
stwowej. Wzorce organizacyjne mogły być zapożyczone od sąsiadów:
Cesarstwa Bizantyjskiego i Kaganatu Chazarskiego. O istotnym wpływie
Chazarów świadczy szczególnie chazarskie pochodzenie tytułu władcy
znanych od pierwszej połowy IX wieku Rusów - chakan, kagan; tytuł ten
dopiero w XI wieku został wymieniony na swój staroruski odpowiednik
wielki książę.
Wtradycji latopisarskiej utworzenie państwa wschodniosłowiańskie-
go jest wiązane z Waregami (w ten sposób nazywano na wschodzie Euro-
py Skandynawów, którzy w IX-XI wieku odbywali wyprawy do prawie
wszystkich regionów Europy). Historycy uważają, że jakiś typ państwa
istniał u Słowian, jeszcze zanim przybyli Waregowie. Pierwotna Ruś była
nietrwałą konfederacją złożoną z księstw i związków plemiennych. Jej
ziemie skupiały się wokół Kijowa, Nowogrodu i Połocka — konkurują-
cych ze sobą ośrodków państwowotwórczych. Wokół tych ośrodków jed-
noczyły się inne plemiona wschodniosłowiańskie, a także ludy, które skła-
dały im daninę: Weś, Semgalowie, Liwowie, Litwa, Mordwini, Mera,
Muroma, Czudź i inni. W połowie IX wieku państwowość wschodnio-
słowiańska podzieliła się na. Ziemię Ruską, leżącą w dorzeczu środkowego
Dniepru (Kijów, Czernihów, Perejasław) i Górną Rus'- wieloetniczną (Sło-
wianie, Bałtowie, Finowie) konfederację leżącą na północnym zachodzie
Europy Wschodniej.
Do połowy IX wieku warescy konungowie brali daninę od Słowie-
nów Ilmeńskich, Czudzi, Merów i wszystkich Krywiczów. Niektórzy
badacze sądzą, że po próbie podporządkowania sobie tych plemion silą,
Waregowie zostali wypędzeni. Niedługo potem (latopis daje dokładną
datę - 862 rok) Ilmeńscy Słowienie, Krywicze, Czudź i Weś zwróciły się
do konunga Ruryka, aby przybył i objął władzę. Celem zaproszenia była
wola powstrzymania sporów i zażegnanie głębokiego podziału wewnętrz-
nego. Ruryk przybył z braćmi oraz drużyną i założył Ładogę oraz Nowo-
gród: dając mężom swoim wolości i grody zajmować: jednemu dając Polotiesk,
drugiemu Rostów, innemu jeszcze Bielooziero.
Początki 37
Po 862 roku stosunki pomiędzy wschodnimi Słowianami się usta-
bilizowały. O obecności wynajętych ze Skandynawii wojów albo kupców
świadczą liczne zjawiska archeologiczne pochodzenia skandynawskiego
- broń, ozdoby, napisy runiczne na przedmiotach. W ostatnich latach
takie same znaleziska pojawiają się na białoruskim Polesiu i w dorzeczu
Niemna, co świadczy o tym, że Waredzy wykorzystywali także rzeczny
szlak wzdłuż Niemna i Prypeci.
Nie wchodząc w dawną dyskusję zwolenników i przeciwników kon-
cepcji normańskiej dotyczącej pochodzenia państwowości staroruskiej,
nie można zaprzeczyć istotnej roli elementu wareskiego w powstaniu Rusi
Kijowskiej. Nazwa Rurykowicze i sama nazwa Ruś są obie skandynaw-
skiego pochodzenia, co już dawno zostało stwierdzone przez większość
specjalistów. Nie należy jednak powiększać roli Waregów: państwowość
nie może być narzucona społeczności, która żyje jeszcze we wspólnocie
rodowej. Procesy państwowotwórcze zaczęły się wśród Słowian na dłu-
go przed przybyciem Skandynawów.
W 882 roku następca Ruryka konung Oleg wyruszył z wielką druży-
ną z Nowogrodu na południe drogą od Waregów do Greków. W Kijowie
pokonał swoich przeciwników Askolda oraz Dira i uczynił z tego grodu
swoją stałą rezydencję. W ten sposób zostały połączone Ruś Górna (pół-
nocna) z Kijowską (południową). Następnie Oleg zajął Smoleńsk i Lu-
becz oraz szybko poddał władzy Kijowa Drewlan, Siewierzan i Radymi-
czów. Na pewien czas także Połock znalazł się w zależności od Kijowa.
Do początkówXwieku Ruś została połączona. W 907 roku książę kijow-
ski zorganizował śmiałą wyprawę na Konstantynopol, ale nie zdołał zdo-
być cesarskiej stolicy i w 912 roku podpisał z Cesarstwem porozumienie
o handlu - pierwsze znane porozumienie pokojowe Rusi z Imperium
Bizantyjskim.
W czasie panowania Igora (912-945) i Olgi (945-957) nie było na
Rusi znaczących wydarzeń politycznych, które by zostały zapisane w la-
topisie. Dopiero syn Olgi, książę Swiatosław (957-972) zajął się powięk-
szeniem swojego terytorium. Podporządkował sobie Wiatyczów i roz-
gromił Kaganat Chazarski, zwyciężył Jasów i Kasogów, zajął Bułgar, sto-
licę Bułgarów kamskich; po tych zwycięstwach Ruś stała się najsilniej-
szym państwem Europy Wschodniej. Swiatosław zawojował także Buł-
garię Naddunajską. Tragiczna śmierć księcia osłabiła jego państwo. Po-
między synami Światosława rozpoczęła się walka o tron wielkoksiążęcy.
38
Rozdział I
Niektóre plemiona od razu uwolniły się od zależności od Rusi. Tak skoń-
czył się pierwszy etap dziejów państwa staroruskiego.
Kiedy Włodzimierz, książę nowogrodzki, pokonawszy braci, zasiadł
w 980 roku w Kijowie i przekształcił wschodnioeuropejską konfedera-
cję w jednolite państwo, najpierw zlikwidował lokalne księstwa i w po-
litycznych ośrodkach Rusi osadził swoich synów. W ten sposób Rury-
kowicze stali się jedyną dynastią, której wedle prawa należała się cała
władza na Rusi.
"według niektórych źródeł spoza Rusi, pochodzących z DC-X wieku,
nazwę „Ruś" można lokalizować na całym terytorium wschodniosłowiań-
skim. To jednak wcale nie oznacza, że był to etnonim wszystkich Sło-
wian wschodnich. Raczej przeciwnie. Początkowo słowo „Ruś" w zna-
czeniu etnicznym odnosiło się do Waregów, zresztą samo pochodzenie
słowa, jak już o tym była mowa, jest skandynawskie. Latopisarz stwier-
dził jednoznacznie: I od tych Waregów wzięła swą nazwę Ziemia Ruska. W la-
topisach ten wieloznaczny termin występuje setki razy, oznaczając to
wojsko, to terytorium, to język, to wreszcie religię. Pierwotnie, w sensie
społecznym rus'to była jedynie drużyna księcia, jego rycerze i administra-
cja, a Ziemia Ruska, Ruś oznaczały podległe im terytorium, państwo.
W znaczeniu geograficznym od X wieku nazywano Rusią ziemie wokół
środkowego biegu Dniepru z miastami takimi, jak Kijów, Czernihów i Pe-