Zabytek nie okre�li� j�zyka, jakim
m�wili Krywicze, Radymicze i Wiatycze. Radymicze podobnie jak Wia-
tycze i Siewierzanie zapewne tak�e mieli swoje ksi�stwa plemienne, ale
36
Rozdzia� I
p�acili danin� Chazarom. Mieszkaj�cy nad Dnieprem S�owianie musieli si�
podporz�dkowa� pot�nemu Kaganatowi Chazar�w, w�adaj�cemu w po�o-
wie VIII wieku dolnym biegiem Dniepru, Donu i Wo�gi.
Zagro�enie ze strony azjatyckich koczownik�w, a w EX wieku tak�e
najazdy �upie�cze dru�yn wareskich sk�oni�y plemiona s�owia�skie do
zjednoczenia si� i utworzenia ponadplemiennych instytucji w�adzy pa�-
stwowej. Wzorce organizacyjne mog�y by� zapo�yczone od s�siad�w:
Cesarstwa Bizantyjskiego i Kaganatu Chazarskiego. O istotnym wp�ywie
Chazar�w �wiadczy szczeg�lnie chazarskie pochodzenie tytu�u w�adcy
znanych od pierwszej po�owy IX wieku Rus�w - chakan, kagan; tytu� ten
dopiero w XI wieku zosta� wymieniony na sw�j staroruski odpowiednik
wielki ksi���.
Wtradycji latopisarskiej utworzenie pa�stwa wschodnios�owia�skie-
go jest wi�zane z Waregami (w ten spos�b nazywano na wschodzie Euro-
py Skandynaw�w, kt�rzy w IX-XI wieku odbywali wyprawy do prawie
wszystkich region�w Europy). Historycy uwa�aj�, �e jaki� typ pa�stwa
istnia� u S�owian, jeszcze zanim przybyli Waregowie. Pierwotna Ru� by�a
nietrwa�� konfederacj� z�o�on� z ksi�stw i zwi�zk�w plemiennych. Jej
ziemie skupia�y si� wok� Kijowa, Nowogrodu i Po�ocka � konkuruj�-
cych ze sob� o�rodk�w pa�stwowotw�rczych. Wok� tych o�rodk�w jed-
noczy�y si� inne plemiona wschodnios�owia�skie, a tak�e ludy, kt�re sk�a-
da�y im danin�: We�, Semgalowie, Liwowie, Litwa, Mordwini, Mera,
Muroma, Czud� i inni. W po�owie IX wieku pa�stwowo�� wschodnio-
s�owia�ska podzieli�a si� na. Ziemi� Rusk�, le��c� w dorzeczu �rodkowego
Dniepru (Kij�w, Czernih�w, Perejas�aw) i G�rn� Rus'- wieloetniczn� (S�o-
wianie, Ba�towie, Finowie) konfederacj� le��c� na p�nocnym zachodzie
Europy Wschodniej.
Do po�owy IX wieku warescy konungowie brali danin� od S�owie-
n�w Ilme�skich, Czudzi, Mer�w i wszystkich Krywicz�w. Niekt�rzy
badacze s�dz�, �e po pr�bie podporz�dkowania sobie tych plemion sil�,
Waregowie zostali wyp�dzeni. Nied�ugo potem (latopis daje dok�adn�
dat� - 862 rok) Ilme�scy S�owienie, Krywicze, Czud� i We� zwr�ci�y si�
do konunga Ruryka, aby przyby� i obj�� w�adz�. Celem zaproszenia by�a
wola powstrzymania spor�w i za�egnanie g��bokiego podzia�u wewn�trz-
nego. Ruryk przyby� z bra�mi oraz dru�yn� i za�o�y� �adog� oraz Nowo-
gr�d: daj�c m�om swoim wolo�ci i grody zajmowa�: jednemu daj�c Polotiesk,
drugiemu Rost�w, innemu jeszcze Bielooziero.
Pocz�tki 37
Po 862 roku stosunki pomi�dzy wschodnimi S�owianami si� usta-
bilizowa�y. O obecno�ci wynaj�tych ze Skandynawii woj�w albo kupc�w
�wiadcz� liczne zjawiska archeologiczne pochodzenia skandynawskiego
- bro�, ozdoby, napisy runiczne na przedmiotach. W ostatnich latach
takie same znaleziska pojawiaj� si� na bia�oruskim Polesiu i w dorzeczu
Niemna, co �wiadczy o tym, �e Waredzy wykorzystywali tak�e rzeczny
szlak wzd�u� Niemna i Prypeci.
Nie wchodz�c w dawn� dyskusj� zwolennik�w i przeciwnik�w kon-
cepcji norma�skiej dotycz�cej pochodzenia pa�stwowo�ci staroruskiej,
nie mo�na zaprzeczy� istotnej roli elementu wareskiego w powstaniu Rusi
Kijowskiej. Nazwa Rurykowicze i sama nazwa Ru� s� obie skandynaw-
skiego pochodzenia, co ju� dawno zosta�o stwierdzone przez wi�kszo��
specjalist�w. Nie nale�y jednak powi�ksza� roli Wareg�w: pa�stwowo��
nie mo�e by� narzucona spo�eczno�ci, kt�ra �yje jeszcze we wsp�lnocie
rodowej. Procesy pa�stwowotw�rcze zacz�y si� w�r�d S�owian na d�u-
go przed przybyciem Skandynaw�w.
W 882 roku nast�pca Ruryka konung Oleg wyruszy� z wielk� dru�y-
n� z Nowogrodu na po�udnie drog� od Wareg�w do Grek�w. W Kijowie
pokona� swoich przeciwnik�w Askolda oraz Dira i uczyni� z tego grodu
swoj� sta�� rezydencj�. W ten spos�b zosta�y po��czone Ru� G�rna (p�-
nocna) z Kijowsk� (po�udniow�). Nast�pnie Oleg zaj�� Smole�sk i Lu-
becz oraz szybko podda� w�adzy Kijowa Drewlan, Siewierzan i Radymi-
cz�w. Na pewien czas tak�e Po�ock znalaz� si� w zale�no�ci od Kijowa.
Do pocz�tk�wXwieku Ru� zosta�a po��czona. W 907 roku ksi��� kijow-
ski zorganizowa� �mia�� wypraw� na Konstantynopol, ale nie zdo�a� zdo-
by� cesarskiej stolicy i w 912 roku podpisa� z Cesarstwem porozumienie
o handlu - pierwsze znane porozumienie pokojowe Rusi z Imperium
Bizantyjskim.
W czasie panowania Igora (912-945) i Olgi (945-957) nie by�o na
Rusi znacz�cych wydarze� politycznych, kt�re by zosta�y zapisane w la-
topisie. Dopiero syn Olgi, ksi��� Swiatos�aw (957-972) zaj�� si� powi�k-
szeniem swojego terytorium. Podporz�dkowa� sobie Wiatycz�w i roz-
gromi� Kaganat Chazarski, zwyci�y� Jas�w i Kasog�w, zaj�� Bu�gar, sto-
lic� Bu�gar�w kamskich; po tych zwyci�stwach Ru� sta�a si� najsilniej-
szym pa�stwem Europy Wschodniej. Swiatos�aw zawojowa� tak�e Bu�-
gari� Naddunajsk�. Tragiczna �mier� ksi�cia os�abi�a jego pa�stwo. Po-
mi�dzy synami �wiatos�awa rozpocz�a si� walka o tron wielkoksi���cy.
38
Rozdzia� I
Niekt�re plemiona od razu uwolni�y si� od zale�no�ci od Rusi. Tak sko�-
czy� si� pierwszy etap dziej�w pa�stwa staroruskiego.
Kiedy W�odzimierz, ksi��� nowogrodzki, pokonawszy braci, zasiad�
w 980 roku w Kijowie i przekszta�ci� wschodnioeuropejsk� konfedera-
cj� w jednolite pa�stwo, najpierw zlikwidowa� lokalne ksi�stwa i w po-
litycznych o�rodkach Rusi osadzi� swoich syn�w. W ten spos�b Rury-
kowicze stali si� jedyn� dynasti�, kt�rej wedle prawa nale�a�a si� ca�a
w�adza na Rusi.
"wed�ug niekt�rych �r�de� spoza Rusi, pochodz�cych z DC-X wieku,
nazw� �Ru�" mo�na lokalizowa� na ca�ym terytorium wschodnios�owia�-
skim. To jednak wcale nie oznacza, �e by� to etnonim wszystkich S�o-
wian wschodnich. Raczej przeciwnie. Pocz�tkowo s�owo �Ru�" w zna-
czeniu etnicznym odnosi�o si� do Wareg�w, zreszt� samo pochodzenie
s�owa, jak ju� o tym by�a mowa, jest skandynawskie. Latopisarz stwier-
dzi� jednoznacznie: I od tych Wareg�w wzi�a sw� nazw� Ziemia Ruska. W la-
topisach ten wieloznaczny termin wyst�puje setki razy, oznaczaj�c to
wojsko, to terytorium, to j�zyk, to wreszcie religi�. Pierwotnie, w sensie
spo�ecznym rus'to by�a jedynie dru�yna ksi�cia, jego rycerze i administra-
cja, a Ziemia Ruska, Ru� oznacza�y podleg�e im terytorium, pa�stwo.
W znaczeniu geograficznym od X wieku nazywano Rusi� ziemie wok�
�rodkowego biegu Dniepru z miastami takimi, jak Kij�w, Czernih�w i Pe-