Jest więc ideą,
która posiada wbudowany niejako mechanizm samorealizacji. Prowadzi do wytwarzania się i umacniania społeczeństwa aktywnego, a więc jedynego, przed którym otwierają się szansę twórczego samoprzekształcania się, samodoskonalenia, samorealizacji, krótko mówiąc ‐
330
perspektywy społecznego postępu.
Najważniejsze pojęcia wprowadzone w rozdziale
POSTĘP: proces przybliżający nieustannie do takiego stanu społeczeństwa, w którym realizują się jakieś ważne społeczne wartości; stanu uważanego za dobry, słuszny, sprawiedliwy,
szczęśliwy, godny itp.
PROCES: ciąg, sekwencja następujących po sobie i przyczynowo uwarunkowanych zmian systemu, które nazywamy fazami lub etapami.
PROCES CYKLICZNY: taki, w którym po pewnym czasie stan systemu powraca do punktu wyjścia, do swojego kształtu początkowego.
PROCES KIERUNKOWY: taki, którego żaden etap nie powtarza się, a cała sekwencja przybliża
stale do jakiegoś przyszłego stanu wyróżnionego ‐ „celuʺ czy krańca procesu.
REGRES: proces, który oddala społeczeństwo od stanu uważanego za pożądany z punktu widzenia rozpowszechnionych w społeczeństwie wartości.
ROZWÓJ: proces kierunkowy napędzany czynnikami endogennymi, w którym poziom
pewnych istotnych zmiennych jest stale rosnący.
ROZWÓJ JEDNODNIOWY (inaczej ‐ unilinearny): taki, w którym sekwencja zmian biegnie zawsze tym samym, jednym torem, po regularnej, wyznaczonej jakby z góry trajektorii.
ROZWÓJ SKOKOWY: taki, w którym po okresie kumulowania się zmian ilościowych,
cząstkowych, dochodzi do pewnego progu nasycenia, po którego minięciu występuje
zasadnicza zmiana jakościowa.
ROZWÓJ WIELODNIOWY (inaczej ‐ multilinearny): taki, w którym różne sekwencje zmian mają jedynie zbliżony ogólny kierunek, ale przebiegają w różny sposób, różnymi torami czy trajektoriami, w zależności od konkretnych warunków historycznych i kulturowych danego
społeczeństwa.
UTOPIE SPOŁECZNE: wizje dobrego, szczęśliwego, doskonałego społeczeństwa przyszłości, na tyle wyidealizowane i skrajne, że całkowicie nierealistyczne.
ZMIANA SPOŁECZNA: różnica między stanem systemu społecznego (grupy, organizacji) w jednym momencie i stanem tego samego systemu w innym momencie.
Książki godne uwagi
31, 35, 44, 76, 99 (patrz: STO KSIĄŻEK..., s. 633)
331
Rozdział
Trauma zmian społecznych
Dzisiejsza socjologia coraz pełniej akceptuje pogląd o dynamicznej konstytucji społeczeństwa.
Wszelkie obiekty społeczne, od małych grup po społeczeństwo globalne, pozostają w
nieustannym ruchu. Istnieją tylko dzięki działaniom indywidualnym i zbiorowym, trwają tylko
dzięki powtarzalności takich działań, rozpadają się wraz z ustaniem działań. Ponieważ
działania i konfiguracje działań są płynne i zmienne, obiekty społeczne ulegają nieustannej zmianie, są procesami, a nie bytami statycznymi. Jak wielokrotnie podkreślaliśmy, do opisania
stanu jakiegokolwiek obiektu społecznego lepiej od terminu „istnienieʺ nadaje się termin
„stawanie sięʺ1.
Socjologiczne pojmowanie zmian społecznych również ulega zmianom. Utożsamianie zmian z
postępem społecznym ustępuje z czasem idei kryzysów, gdy zmiany okazują swoje negatywne,
często niezamierzone skutki w różnych dziedzinach życia społecznego. Wreszcie pojawia się idea, że sama zmienność może podważać normalny przebieg życia społecznego, stanowiąc
wstrząs dla członków społeczeństwa i rodząc stan swoistej traumy. W ten sposób rodzi się trzecie podejście do zmian społecznych: dyskurs traumy, który będzie przedmiotem analizy w
tym rozdziale.
ʹ P. Sztompka, Society in Action: The Theory of Social Becoming, Cambridge 1991: Polity Press. Tenże, The Sociology of Social Change, Oxford 1993: Blackwell.
Od dyskursu postępu do dyskursu traumy
W socjologii klasycznej XIX wieku panuje dyskurs postępu2: zmienność uznana zostaje nie tylko