W przedstawionych powyżej przykładach wszyscy respondenci otrzymali list o charakterze formalnym. Można było jednak nadać tym listom nieco bardziej osobisty charakter, wprowadzając zamiast nagłówka „Drogi respondencie" czy „Drodzy przyjaciele" imię, nazwisko i adres respondenta. Większość komputerowych procesorów tekstów posiada opcję pozwalającą na automatyczne (zatem mało kosztowne) wpisywanie w listach imion i nazwisk z przygotowanej listy adresowej, a wykazano, że nieco bardziej osobisty ton listu daje wyższy odsetek odpowiedzi niż list formalny26.
¦ Instrukcja
Innym elementem, który należy wziąć pod uwagę, konstruując kwestionariusz, jest instrukcja, dołączana do każdego pytania lub zbioru pytań. Instrukcja powinna się znaleźć przy każdym pytaniu, które samo w sobie nie jest czytelne. Instrukcje mogą być bardzo proste, takie jak „otocz kółkiem właściwą kategorię", lub bardziej złożone w postaci wyjaśnień jak, na przykład, porangować zbiór priorytetów. Kiedy badanie kwestionariuszowe jest przeprowadzane przez ankietera, instrukcje te pisane są dla osoby przeprowadzającej wywiad i dlatego są krótkie i zwięzłe, instruujące, co zrobić, gdy respondent udzieli określonej odpowiedzi, kiedy należy sondować, aby uzyskać dokładniejsze informacje, lub w jaki sposób można wyjaśnić sens pytania. Poniżej przedstawiamy przykład instrukcji przygotowanej dla ankietera:
Kto ostatnio zatrudnia! Pana(ią):
(USTAL PRAWIDŁOWĄ KATEGORIĘ)
osoba prywatna miasto hrabstwo I__I stan
? urząd federalny
? pracowałem(am) na własny rachunek instytucja publiczna, niedochodowa
? inne ______ (jakie?)
I__I nie wiem
Gdy przeprowadzamy badanie metodą wywiadu osobistego lub telefonicznego, ankieter może udzielić odpowiedzi na każde pytanie respondenta. Inaczej przedstawia się sytuacja w wypadku stosowania ankiety pocztowej, kiedy to na pytanie nie-
25 Richard D. Bingham, James L. Gibson (1979), Conditions of Commitment to Civil Liberties.pir ca nie opublikowana, Milwaukee: Department of Political Science, University of Wisconsin.
26 Michael T. Matteson (1974), Type of Transmittal Letter and Questionnaire Color as Two Vaim les Influencing Response Rates in a Mail Survey, „Journal of Applied Psychology", 59, s. 532-536.
286
jasne czy wieloznaczne zostanie najprawdopodobniej udzielona niewłaściwa odpowiedź, jeżeli w ogóle takie pytanie nie zostanie pominięte. Dlatego opracowanie właściwych instrukcji jest rzeczą bardzo ważną. Mogą się one rozciągać od instrukcji ogólnych, wprowadzających cały kwestionariusz czy poszczególne jego części, do instrukcji szczegółowych, wprowadzających poszczególne pytania.
Poniżej przedstawiamy przykład instrukcji ogólnej, umieszczonej na początku kwestionariusza poświęconego postawom wobec wolności obywatelskich27:
Instrukcja: W przypadku każdego z zamieszczonych niżej pytań, zaznacz tę odpowiedź, która jest najbliższa temu, co czujesz. Nie ma „dobrych" czy „złych" odpowiedzi — staraj się odpowiadać tak szczerze, jak to możliwe. Na każde pytanie odpowiadaj w takim porządku, w jakim zostało ono umieszczone w kwestionariuszu. Jeżeli chciałbyś(abyś) dodać coś więcej, czy do konkretnego pytania, czy w stosunku do całego kwestionariusza, to wykorzystaj wolne miejsce na końcu kwestionariusza. Twoje opinie są niezwykle ważne i pomogą nam zrozumieć złożony problem wolności obywatelskich — serdecznie dziękujemy za współpracę!
Drugi przykład pochodzi z Ogólnego Sondażu Społecznego i dotyczy instrukcji wprowadzającej pytanie, do którego dołączono skalę szacunkową:
Instrukcja: Niektórzy sądzą, że rząd w Waszyngtonie powinien działać na rzecz likwidowania różnic pomiędzy zarobkami osób biednych i bogatych — na przykład poprzez zwiększanie podatków dla ludzi dobrze uposażonych lub poprzez wprowadzanie większych ulg podatkowych dla ludzi biednych. Zdaniem innych rząd nie powinien się w ogóle zajmować tym problemem. Tutaj mam kartę, na której przedstawiono skalę od 1 do 7. Jeden (1) punkt oznacza, że rząd powinien obniżyć różnicę w zarobkach pomiędzy osobami biednymi i bogatymi, a siedem (7) punktów oznacza, że rząd w ogóle nie powinien się zajmować tym problemem. Jaka liczba punktów najlepiej odzwierciedla twoje poglądy? (Zaznacz jedną wartość):
Wręczamy kartę O
Rząd powinien coś zrobić, Rząd nie powinien się
ABY ZMNIEJSZYĆ RÓŻNICĘ DOCHODÓW ZAJMOWAĆ
LUDZI BOGATYCH I BIEDNYCH DOCHODAMI LUDNOŚCI
12 3 4 5 6 7
I wreszcie przykład instrukcji dołączonej do jednego, konkretnego pytania:
W ilu stanach mieszkałeś(aś) w ciągu swego życia? (Proszę policzyć tylko te stany, w których mie-szkałe(aś) przynajmniej rok).
I Konstruowanie kwestionariusza: analiza przypadku
Konstruowanie kwestionariusza przebiega według wielu etapów. Badacz rozpoczyna od sformułowania problemu badawczego, następnie opracowuje pytania, okreś-
Bungham, Gibson, Conditions of Commitment to Civil Liberties.
287