Historia wymaga pasterzy, nie rzeźników.


Wybitnym reprezentantem teorii czynników, wysuwajcym na czoBo czynnik klimatologiczny, byB Ch. Montesuieu. Swe rozwa|ania nad wpBywem klimatu na czBowieka i jego dzieje oparB na istniejcej ju| du|ej literaturze. Jak pisze F. J. Teggart:  W rozwa|aniach nad teori wpBywu klimatu zwykle przechodzi si od razu od dzieBa Bodina do Montesquieu'go. W ten sposób przeoczamy jednak wa|ny fakt, |e teoria ta byBa podzielana i rozwijana w siedemnastym i osiemnastym wieku przez takich ludzi jak Boneurs, Chardin, Fontenelle, Madame Decier, a szczególnie przez Abb du Bosa"23. Mo|na by tu doBczy jeszcze nazwiska Montaigne'a, Bacona, Vico.
GBównym zródBem rozwa|aD Montesquieu'go byB wspomniany J. Arbuthnoth, autor pracy Essay Concerning the Effects of Air on HumaD Bodies (1733). Montesuieu w swym Duchu Praw (1748) w wikszym stopniu zajmowaB si analiz ró|nic w cechach ludzi w ró|nych klimatach, ani|eli zastanawianiem si nad przyczynami zmian. ByBo to zreszt, w ró|nym oczywi[cie stopniu, charakterystyczne dla teorii czynników. W jego rozwa|aniach wyja[nianie zmian le|aBo raczej w sferze praw postpu, a ró|nice  w sferze oddziaBywania czynników. Montesuieu wpBywem klimatu tBumaczy niezmienno[ religii, obyczajów i praw w krajach Wschodu, bowiem klimat tam panujcy m. in. nie skBania do wysiBku. DostrzegaB równie| inne czynniki, lecz klimat uwa|aB za najwa|niejszy. W pewnym stopniu widziaB te| zwizek midzy [rodowiskiem geograficznym a produkcj, lecz nie rozwinB tej nowatorskiej na owe czasy my[li24.
O|ywione przez Montesquieu'go pogldy determinizmu klimatologicznego staBy si w[ród pisarzy O[wiecenia nader popularne. Oczywi[cie nawizywano bezpo[rednio równie| do staro|ytno[ci, szczególnie do Hipokratesa. PojawiBa si tak|e krytyka jednostronnych uj Montesquieu'go, w toku której dokonywaB si postp w rozumieniu roli czynnika geograficznego w wyja[nianiu historycznym. Z krytyk wystpiB przede wszystkim A. R. J. Turgot. On to zwróciB uwag na nikBe zmiany [rodowiska geograficznego, a stosunkowo szybkie zmiany w spoBeczeDstwie. Powodem tych zmian jest kontakt kulturowy ludów stojcych na ni|szych szczeblach kultury z ludami, które osignBy wy|szy stopieD intelektualnego rozwoju. Podobne idee gBosiB równie| D. Hume (1711 -1776)2S. Krytykowali Montesquieu'go równie| CA. Helvetius (1715-1771) i P.H.D. Holbach (1723-1789)26. Krytyki te polegaBy przede wszystkim na wysuniciu zamiast [rodowiska geograficznego innego czynnika, jako decydujcego o zmianach.
W innym kierunku szBy krytyki J. G. Herdera27. Rozpatruje on klimat nie tylko jako ewentualn przyczyn zmian, lecz, jak ju| pisali[my, antycypuje pózniejsze, opracowane przez Marksa i Engelsa, dialektyczne rozumienie rozwoju. Uznaje on du| rol klimatu, pod którego wpBywem  zmieniaj si tak|e losy [wiata, caBa suma tego, co ludzko[ wszdzie na ziemi czyni i co znosi"28, lecz równocze[nie wskazuje na wpByw czBowieka na [rodowisko geograficzne. Jest posybilist piszc:  ...klimat nie wywiera przymusu,
23 F.J. Teggart Theory and Processes of History, s. 176.
24 Por. J. Litwin Szkice krytyczne o determinizmie geograficznym, Warszawa 1956, s. 14.
25 Por. F.J. Teggart jw., s. 180 i nast; H. Becker i H.E. Barnes jw., s. 526-527.
26 Por. J. Litwin, s. 33.

Podstrony