Sprzyjały temu ścisłe kontakty z Europą. Młodzież z "Wielkiego Księstwa
Litewskiego, która przebywała za granicą, szczególnie na uniwersytetach
niemieckich (a studenci z Białorusi uczyli się w Lipsku, Wittenberdze,
Tybindze) albo na dworach europejskich, po powrocie do kraju propago-
wała idee wielkich reformatorów Kościoła; przede wszystkim Marcina
Lutra (1483-1546) i Jana Kalwina (1509-1564). Nowości religijne przy-
nosili do kraju także niemieccy mieszczanie.
W odróżnieniu od państw Europy Środkowej i Zachodniej, gdzie
jednym z celów reformatorów była sekularyzacja majątków kościelnych,
w Wielkim Księstwie Litewskim atrakcyjność Reformacji nie była zwią-
zana ze sprawami majątkowymi. O ile, na przykład, w Anglii Kościół
posiadał czterdzieści procent dóbr ziemskich, to w Wielkim Księstwie
Litewskim dobra Kościoła rzymskokatolickiego i Cerkwi prawosławnej
stanowiły razem zaledwie pięć procent ziemi uprawnej. Rozpowszech-
nianie się nastrojów reformacyjnych warunkowały interesy polityczne
oligarchów, nadzieje, że Reformacja pomoże utrzymać tożsamość pań-
stwową Wielkiego Księstwa Litewskiego, a także atrakcyjność w oczach
szlachty demokratycznych zasad organizacji wspólnot kalwińskich.
Początki Reformacji w Wielkim Księstwie są związane z potężnym
rodem Radziwiłłów. Momentem przełomowym było przejście w 1553 ro-
ku z katolicyzmu na protestantyzm kanclerza wielkiego i wojewody wileń-
skiego Mikołaja Radziwiłła „Czarnego" i hetmana wielkiego Mikołaja Ra-
dziwiłła „Rudego", brata poślubionej przez króla Barbary Radziwiłłówny.
Wślad za nimi jeden po drugim zaczęli opuszczać Kościół katolicki i Cer-
kiew prawosławną także inni panowie - Kiszkowie, Sapiehowie, Chod-
kiewiczowie, Wołłowiczowie, Sołomiereccy, Chrebtowiczowie, Horno-
stajowie, Korsakowie. Za wojewodą wileńskim, przyjąwszy kalwinizm,
wszędzie idzie cala szlachta - zapisał później biskup wileński Walerian Pro-
tasewicz. W tym samym 1553 roku Mikołaj Radziwiłł „Czarny" założył
w Brześciu pierwszy na terytorium Białorusi zbór kalwiński i przy nim
228
Rozdział VIII
drukarnię. Ten najbogatszy magnat stał się głównym protektorem Refor-
macji na Litwie i na Białorusi.
Nowe wyznanie znajdowało oparcie społeczne przede wszystkim
w środowisku magnatów i szlachty. Tylko drobne rycerstwo pozostawa-
ło przy starej wierze. Trzecią wielką grupą społeczną, która włączyła się
do ruchu refbrmacyjnego było mieszczaństwo białoruskie, a szczególnie
jego elity. Na terytorium Białorusi największą popularnością cieszyła się
nauka Kalwina. Po Brześciu i Wilnie już w latach pięćdziesiątych i sześć-
dziesiątych XVI wieku wspólnoty protestanckie pojawiły się w Nieświe-
żu, Klecku, Witebsku, Mińsku, Zasławiu, Połocku, Kojdanowie, Iwien-
ce, Iwiach, Bielicy i innych miastach oraz miasteczkach. Magnaci po opo-
wiedzeniu się za nowym wyznaniem reformowali w swoich majątkach
kościoły, tworzyli wspólnoty protestanckie, a przy nich szkoły, drukar-
nie, szpitale. Na ziemiach protestanckich panów chłopi także zmieniali
wyznanie. Mikołaj Radziwiłł „Czarny" zamknął w swoich dobrach sto
osiemdziesiąt siedem kościołów katolickich, skonfiskował ich uposaże-
nie, a poddanych obrócił w protestantów.
Do nowej wiary przechodziło także wielu mieszczan, szczególnie
w Witebsku, gdzie po przywileju Zygmunta Augusta na zbudowanie świą-
tyni (1562) zbór kalwiński ufundowali bojarzy, szlachta, burmistrzowie, raj-
cy i mieszczanie, a także w Mińsku i Połocku. Również mieszczanie byli
zainteresowani osłabieniem wpływów Kościoła katolickiego, którego ju-
rysdykcja ograniczała prawa społeczne i ekonomiczne mieszkańców miast.
Ogarnąwszy różne grupy społeczne, ruch reformacyjny nie mógł
zachować jedności. W latach 1562-1565 zwolennicy Kalwina podzielili
się na dwa obozy. Kalwinów, którzy stanowili tak zwany zbór większy,
i arian, którzy stanowili tak zwany zbór mniejszy, ale z bardziej radykal-
nym programem, ponieważ odrzucali oni dogmat o Trójcy Świętej. Nowa
gałąź kalwinizmu powstała pod wpływem humanistów włoskich i dlate-
go nazwali się arianami albo antytrynitarzami. Arianie z Białorusi i Litwy
sami siebie określali jako braci litewskich, a arian z Polski jako braci pol-
skich. Ich program był syntezą idei włoskiego antytrynitaryzmu i nie-
mieckiego anababtyzmu. W sprawach społecznych przywódcy arian żą-
dali stanowczo polepszenia sytuacji chłopów i zniesienia w stosunku do
chłopstwa niewolnictwa. W1569 roku bracia litewscy i polscy próbowali
utworzyć w Rakowie, leżącym w województwie sandomierskim, swoją
wspólnotę, opartą o pracę wszystkich i równość majątkową, ale próba ta
W PAŃSTWIE OBOJGA NARODÓW 229
się nie powiodła. Idee antytrynitaryzmu na Białorusi zyskały największą
popularność w województwach nowogródzkim i brzeskim, gdzie ruch
ariański rozwijał się szybciej niż w Koronie.
Swój złoty okres wspólnoty reformowane Białorusi i Litwy przeży-
ły w latach pięćdziesiątych i sześćdziesiątych XVI wieku. Po śmierci Mi-
kołaja Radziwiłła „Czarnego" (1565) i odejściu innych zamożnych pro-
tektorów rozpoczął się ich powolny upadek. W 1591 roku w granicach
państwa białorusko-litewskiego było dwieście siedem zborów protestanc-
kich, wśród nich sto osiemdziesiąt dziewięć należało do kalwinów. Na
terytorium współczesnej Białorusi, według obliczeń badaczy, od połowy
XVI do połowy XVII wieku istniało osiemdziesiąt pięć kalwińskich i sie-
dem zborów ariańskich. Oficjalna nazwa Kościoła protestanckiego
w Wielkim Księstwie Litewskim brzmiała od lat siedemdziesiątych XVI
wieku - Litewska Prowincja Jednoty Ewangelicko-Reformowanej. Jed-
nota dzieliła się na sześć okręgów, zwanych dystryktami: wileński, żmudz-
ki, zawilejski, podlaski, nowogródzki i ruski (białoruski). Dopiero w dru-
giej połowie XVII wieku liczba dystryktów zmniejszyła się do pięciu. Na
czele każdego dystryktu stał superintendent, ale nie byłojednego zwierzch-
nika dla całej prowincji.
O sukcesach Reformacji na Białorusi składali świadectwa jej prze-
ciwnicy. Na przykład, kaznodzieja wileński Piotr Skarga twierdził, za-
pewne mocno przesadzając, że heretycy zajęli w Księstwie sześćset pięć-
dziesiąt świątyń, a metropolita Hipacy Pociej napisał później w swoim
dziele Antirresis, że w powiecie nowogródzkim bodaj czy niejeden dom szla-
checki na stoi nie został ogarnięty duchem protestantyzmu. Biskup wileń-
ski Benedykt Wojna skarżył się do Rzymu, że w państwie w rezultacie
działalności protestantów brakuje kościołów katolickich: Daivniej było tu
około szes'ciuset kościołów, a pozostało tylko trzysta - napisał.
W odpowiedzi na sukcesy protestantów w Europie Kościół katolicki