Sprzyja�y temu �cis�e kontakty z Europ�. M�odzie� z "Wielkiego Ksi�stwa
Litewskiego, kt�ra przebywa�a za granic�, szczeg�lnie na uniwersytetach
niemieckich (a studenci z Bia�orusi uczyli si� w Lipsku, Wittenberdze,
Tybindze) albo na dworach europejskich, po powrocie do kraju propago-
wa�a idee wielkich reformator�w Ko�cio�a; przede wszystkim Marcina
Lutra (1483-1546) i Jana Kalwina (1509-1564). Nowo�ci religijne przy-
nosili do kraju tak�e niemieccy mieszczanie.
W odr�nieniu od pa�stw Europy �rodkowej i Zachodniej, gdzie
jednym z cel�w reformator�w by�a sekularyzacja maj�tk�w ko�cielnych,
w Wielkim Ksi�stwie Litewskim atrakcyjno�� Reformacji nie by�a zwi�-
zana ze sprawami maj�tkowymi. O ile, na przyk�ad, w Anglii Ko�ci�
posiada� czterdzie�ci procent d�br ziemskich, to w Wielkim Ksi�stwie
Litewskim dobra Ko�cio�a rzymskokatolickiego i Cerkwi prawos�awnej
stanowi�y razem zaledwie pi�� procent ziemi uprawnej. Rozpowszech-
nianie si� nastroj�w reformacyjnych warunkowa�y interesy polityczne
oligarch�w, nadzieje, �e Reformacja pomo�e utrzyma� to�samo�� pa�-
stwow� Wielkiego Ksi�stwa Litewskiego, a tak�e atrakcyjno�� w oczach
szlachty demokratycznych zasad organizacji wsp�lnot kalwi�skich.
Pocz�tki Reformacji w Wielkim Ksi�stwie s� zwi�zane z pot�nym
rodem Radziwi���w. Momentem prze�omowym by�o przej�cie w 1553 ro-
ku z katolicyzmu na protestantyzm kanclerza wielkiego i wojewody wile�-
skiego Miko�aja Radziwi��a �Czarnego" i hetmana wielkiego Miko�aja Ra-
dziwi��a �Rudego", brata po�lubionej przez kr�la Barbary Radziwi���wny.
W�lad za nimi jeden po drugim zacz�li opuszcza� Ko�ci� katolicki i Cer-
kiew prawos�awn� tak�e inni panowie - Kiszkowie, Sapiehowie, Chod-
kiewiczowie, Wo��owiczowie, So�omiereccy, Chrebtowiczowie, Horno-
stajowie, Korsakowie. Za wojewod� wile�skim, przyj�wszy kalwinizm,
wsz�dzie idzie cala szlachta - zapisa� p�niej biskup wile�ski Walerian Pro-
tasewicz. W tym samym 1553 roku Miko�aj Radziwi�� �Czarny" za�o�y�
w Brze�ciu pierwszy na terytorium Bia�orusi zb�r kalwi�ski i przy nim
228
Rozdzia� VIII
drukarni�. Ten najbogatszy magnat sta� si� g��wnym protektorem Refor-
macji na Litwie i na Bia�orusi.
Nowe wyznanie znajdowa�o oparcie spo�eczne przede wszystkim
w �rodowisku magnat�w i szlachty. Tylko drobne rycerstwo pozostawa-
�o przy starej wierze. Trzeci� wielk� grup� spo�eczn�, kt�ra w��czy�a si�
do ruchu refbrmacyjnego by�o mieszcza�stwo bia�oruskie, a szczeg�lnie
jego elity. Na terytorium Bia�orusi najwi�ksz� popularno�ci� cieszy�a si�
nauka Kalwina. Po Brze�ciu i Wilnie ju� w latach pi��dziesi�tych i sze��-
dziesi�tych XVI wieku wsp�lnoty protestanckie pojawi�y si� w Nie�wie-
�u, Klecku, Witebsku, Mi�sku, Zas�awiu, Po�ocku, Kojdanowie, Iwien-
ce, Iwiach, Bielicy i innych miastach oraz miasteczkach. Magnaci po opo-
wiedzeniu si� za nowym wyznaniem reformowali w swoich maj�tkach
ko�cio�y, tworzyli wsp�lnoty protestanckie, a przy nich szko�y, drukar-
nie, szpitale. Na ziemiach protestanckich pan�w ch�opi tak�e zmieniali
wyznanie. Miko�aj Radziwi�� �Czarny" zamkn�� w swoich dobrach sto
osiemdziesi�t siedem ko�cio��w katolickich, skonfiskowa� ich uposa�e-
nie, a poddanych obr�ci� w protestant�w.
Do nowej wiary przechodzi�o tak�e wielu mieszczan, szczeg�lnie
w Witebsku, gdzie po przywileju Zygmunta Augusta na zbudowanie �wi�-
tyni (1562) zb�r kalwi�ski ufundowali bojarzy, szlachta, burmistrzowie, raj-
cy i mieszczanie, a tak�e w Mi�sku i Po�ocku. R�wnie� mieszczanie byli
zainteresowani os�abieniem wp�yw�w Ko�cio�a katolickiego, kt�rego ju-
rysdykcja ogranicza�a prawa spo�eczne i ekonomiczne mieszka�c�w miast.
Ogarn�wszy r�ne grupy spo�eczne, ruch reformacyjny nie m�g�
zachowa� jedno�ci. W latach 1562-1565 zwolennicy Kalwina podzielili
si� na dwa obozy. Kalwin�w, kt�rzy stanowili tak zwany zb�r wi�kszy,
i arian, kt�rzy stanowili tak zwany zb�r mniejszy, ale z bardziej radykal-
nym programem, poniewa� odrzucali oni dogmat o Tr�jcy �wi�tej. Nowa
ga��� kalwinizmu powsta�a pod wp�ywem humanist�w w�oskich i dlate-
go nazwali si� arianami albo antytrynitarzami. Arianie z Bia�orusi i Litwy
sami siebie okre�lali jako braci litewskich, a arian z Polski jako braci pol-
skich. Ich program by� syntez� idei w�oskiego antytrynitaryzmu i nie-
mieckiego anababtyzmu. W sprawach spo�ecznych przyw�dcy arian ��-
dali stanowczo polepszenia sytuacji ch�op�w i zniesienia w stosunku do
ch�opstwa niewolnictwa. W1569 roku bracia litewscy i polscy pr�bowali
utworzy� w Rakowie, le��cym w wojew�dztwie sandomierskim, swoj�
wsp�lnot�, opart� o prac� wszystkich i r�wno�� maj�tkow�, ale pr�ba ta
W PA�STWIE OBOJGA NAROD�W 229
si� nie powiod�a. Idee antytrynitaryzmu na Bia�orusi zyska�y najwi�ksz�
popularno�� w wojew�dztwach nowogr�dzkim i brzeskim, gdzie ruch
aria�ski rozwija� si� szybciej ni� w Koronie.
Sw�j z�oty okres wsp�lnoty reformowane Bia�orusi i Litwy prze�y-
�y w latach pi��dziesi�tych i sze��dziesi�tych XVI wieku. Po �mierci Mi-
ko�aja Radziwi��a �Czarnego" (1565) i odej�ciu innych zamo�nych pro-
tektor�w rozpocz�� si� ich powolny upadek. W 1591 roku w granicach
pa�stwa bia�orusko-litewskiego by�o dwie�cie siedem zbor�w protestanc-
kich, w�r�d nich sto osiemdziesi�t dziewi�� nale�a�o do kalwin�w. Na
terytorium wsp�czesnej Bia�orusi, wed�ug oblicze� badaczy, od po�owy
XVI do po�owy XVII wieku istnia�o osiemdziesi�t pi�� kalwi�skich i sie-
dem zbor�w aria�skich. Oficjalna nazwa Ko�cio�a protestanckiego
w Wielkim Ksi�stwie Litewskim brzmia�a od lat siedemdziesi�tych XVI
wieku - Litewska Prowincja Jednoty Ewangelicko-Reformowanej. Jed-
nota dzieli�a si� na sze�� okr�g�w, zwanych dystryktami: wile�ski, �mudz-
ki, zawilejski, podlaski, nowogr�dzki i ruski (bia�oruski). Dopiero w dru-
giej po�owie XVII wieku liczba dystrykt�w zmniejszy�a si� do pi�ciu. Na
czele ka�dego dystryktu sta� superintendent, ale nie by�ojednego zwierzch-
nika dla ca�ej prowincji.
O sukcesach Reformacji na Bia�orusi sk�adali �wiadectwa jej prze-
ciwnicy. Na przyk�ad, kaznodzieja wile�ski Piotr Skarga twierdzi�, za-
pewne mocno przesadzaj�c, �e heretycy zaj�li w Ksi�stwie sze��set pi��-
dziesi�t �wi�ty�, a metropolita Hipacy Pociej napisa� p�niej w swoim
dziele Antirresis, �e w powiecie nowogr�dzkim bodaj czy niejeden dom szla-
checki na stoi nie zosta� ogarni�ty duchem protestantyzmu. Biskup wile�-
ski Benedykt Wojna skar�y� si� do Rzymu, �e w pa�stwie w rezultacie
dzia�alno�ci protestant�w brakuje ko�cio��w katolickich: Daivniej by�o tu
oko�o szes'ciuset ko�cio��w, a pozosta�o tylko trzysta - napisa�.
W odpowiedzi na sukcesy protestant�w w Europie Ko�ci� katolicki