art. 1015
§ 2 k.c.: "brak oświadczenia spadkobiercy (...) jest jednoznaczny z prostym
przyjęciem spadku"].
Tak więc np. według art. 927 § 1 k.c. nie może być spadkobiercą ten, kto
nie żyje w chwili otwarcia spadku. Jeżeli art. 1020 głosi, iż
"spadkobierca, który spadek odrzucił, zostaje wyłączony od dziedziczenia,
tak jakby nie dożył otwarcia spadku", to oznacza to, że stan faktyczny
hipotezy z art. 1020 k.c.: "spadkobierca żyje, ale spadek odrzucił" uznaje
się za jednoznaczny ze stanem faktycznym: "spadkobierca nie żył w chwili
otwarcia spadku". Przez zabieg taki uzyskuje się możność automatycznego
zastosowania w wypadku odrzucenia spadku wszystkich tych konsekwencji,
które ustawa łączy ze śmiercią spadkobiercy przed otwarciem spadku.
Szczególnym typem przepisów prawnych są normy, które określają moc
obowiązującą innych norm prawnych pod względem czasowym, przestrzennym lub
personalnym; będzie o nich mowa w następnych paragrafach.
Trudną do przecenienia funkcję pełnią w systemie prawnym przepisy
mające charakter tzw. klauzul generalnych; ich ogólna charakterystyka
zawarta jest w rozdz. III, § 5, III (por. również rozdz. I, § 3, II, 7).
III. Zasadnicze znaczenie dla prawa cywilnego ma podział przepisów
prawnych (wyrażonych w nich norm prawnych) na bezwzględnie obowiązujące,
zwane niekiedy imperatywnymi (ius cogens), i względnie obowiązujące
[Terminologia ta prowadzi nieraz u początkujących do pomieszania pojęć, bo
językowo przypomina inną kategorię prawną, mianowicie podział praw
podmiotowych na bezwzględne i względne (por. rozdz. VI, § 3). Są to jednak
pojęcia całkowicie różne, jeżeli bowiem podział prawa (norm prawnych) na
bezwzględnie i względnie obowiązujące odnosi się do prawa przedmiotowego,
to podział na prawa bezwzględne i względne jest kategorią prawa
podmiotowego. Ze względu na powyższą zbieżność terminologiczną i w celu
usunięcia nieporozumień, normy bezwzględnie obowiązujące określa się też
jako normy imperatywne, a normy względnie obowiązujące jako normy
dyspozytywne. Por. M. Piotrowski: Normy prawne imperatywne i dyspozytywne,
Warszawa-Poznań 1990; J. Nowacki: Ius cogens - ius dispositivum, SP 1993,
nr 2-3, s. 1 - 50], określane również jako dyspozytywne (ius
dispositivum). Przepisy bezwzględnie obowiązujące zawierają dyspozycje,
których zastosowanie nie może być wolą stron ani wyłączone, ani ograniczone
(np. art. 119 k.c.: "terminy przedawnienia nie mogą być skracane ani
przedłużane przez czynność prawną"). Natomiast przepisy względnie
obowiązujące stosuje się tyko wtedy, gdy strony nie uregulowały danego
stosunku prawnego w sposób odmienny, a więc albo niczego nie postanowiły
(np. jeżeli spadkodawca nie sporządził testamentu, następuje dziedziczenie
z ustawy - art. 926 § 2 k.c.), albo wprawdzie dany stosunek prawny
uregulowały, ale w sposób niekompletny (np. art. 455 k.c. zawiera
określenie terminu spełnienia świadczeń przez dłużnika, jeżeli termin nie
został oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania).
Pośredni charakter mają przepisy, których zastosowanie może być
wyłączone wolą stron tylko w wypadku przyjęcia uregulowania umownego
korzystniejszego dla strony wskazanej w tych przepisach; np. unormowana w
kodeksie cywilnym odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady rzeczy
sprzedanej może być w umowach sprzedaży z udziałem konsumentów rozszerzona
(a więc uregulowana korzystniej dla konsumenta), nie może być natomiast -
chyba że zezwalają na to przepisy szczególne - wyłączona lub ograniczona
(art. 558 § 1 k.c.). Tego rodzaju przepisy określa się w literaturze jako
jednostronnie bezwzględnie obowiązujące lub semiimperatywne (albo
semidyspozytywne). Szczególnie licznie przepisy takie występują w prawie
pracy; stroną chronioną jest tutaj pracownik.
Czy konkretny przepis prawny ma charakter iuris cogentis, czy iuris
dispositivi może wynikać z jego brzmienia (np. zwrot: "przeciwne
postanowienie umowy jest nieważne" wskazuje w sposób jasny, że w grę
wchodzi przepis bezwzględnie obowiązujący, natomiast określenie: "w braku
odmiennej umowy" kwalifikuje dany przepis jako względnie obowiązujący). W
braku wyraźnego wskazania w tekście przepisu ustalenie jego charakteru jest
kwestią wykładni, przy czym dyrektywą interpretacyjną będzie jego cel
społeczno-gospodarczy.
Domeną przepisów względnie obowiązujących jest przede wszystkim prawo
o zobowiązaniach, co nie oznacza, że przepisy takie nie występują w prawie
rodzinnym, spadkowym czy rzeczowym, jak też, że wszystkie przepisy prawa
obligacyjnego są dyspozytywne. Kwestia charakteru przepisów regulujących
różne stosunki cywilnoprawne może być omawiana dopiero w ramach wykładu
poszczególnych instytucji prawa cywilnego. Tutaj należy jedynie stwierdzić,
że korzystanie przez ustawodawcę w szerszym lub węższym zakresie z
przepisów imperatywnych (bezwzględnie obowiązujących), wyłączających lub
ograniczających autonomię woli stron stosunków cywilnoprawnych,