Postanowienia uniwersału połanieckiego pozytywnie
wyróżniały się, w stosunku do norm obowiązujących w
państwach sąsiednich, ujęciem sprawy wolności osobistej. Nie
naruszały jednak podstaw szlacheckiej własności ziemi i
związanego z nią prawa do renty gruntowej. Ale nawet te
kompromisowe postanowienia spotkały się z oporami ze strony
znacznej części szlachty i duchowieństwa.
W końcu października 1794 r. - już po bitwie pod
Maciejowicami, w której Kościuszko dostał się do niewoli
rosyjskiej - Rada Najwyższa Narodowa wydała opracowaną przez
Kołłątaja ustawę, w której zapowiadano dalszy krok -
pierwsze w Polsce uwłaszczenie części chłopów. Uczestnikom
powstania - żołnierzom, a w razie śmierci na polu walki ich
synom,
przyrzekano nadawanie na pełną własność ziemi z dóbr
narodowych i konfiskowanych zdrajcom.
393. Ustrój organów powstańczych.
Organizatorzy insurekcji i jej przywódcy nie znieśli
monarchii i nie zamyślali - w każdym razie w jej toku - o
czymś podobnym. Zachowano króla pod dozorem przedstawicieli
Rady Najwyższej Narodowej na Zamku i w Łazienkach
warszawskich. Wydział spraw zagranicznych w Radzie
korespondował z rządami Europy w imieniu zarówno władz
insurekcyjnych, jak króla, udawał się do niego na rozmowy
Tadeusz Kościuszko. O przyszłości monarchii w Polsce
zadecydować miał przebieg wydarzeń.
Centralną władzę ustawodawczą oraz rządowo-administracyjną
sprawowała na terenie Polski środkowej najpierw Rada
Zastępcza Tymczasowa, która objęła władzę w Warszawie po
przewrocie i wyzwoleniu miasta w dniach 17 i 18 kwietnia
1794 r., a od końca maja tegoż roku Rada Najwyższa Narodowa
w całym kraju. Została ona powołana przez Kościuszkę i
składała się z 8 radców, 32 zastępców oraz Naczelnika Siły
Zbrojnej Narodowej.
Faktyczny podział czynności oraz wzajemny stosunek
Naczelnika i Rady uregulować miała praktyka. Rada złożyła w
ręce Kościuszki faktycznie władzę dyktatorską, o której
kierunek walczyły, ścierające się w walce o wpływy, prawe i
lewe skrzydło obozu powstańczego. Na skrzydle lewym
wyróżniali się tzw. polscy jakobini, działacze radykalni,
wzorujący się w części na poczynaniach francuskich. Rada
Najwyższa dzieliła się na 8 wydziałów (porządku,
bezpieczeństwa, sprawiedliwości, skarbu, żywności, potrzeb
wojskowych, interesów zagranicznych, instrukcji narodowej).
Wydziałami kierowali stali członkowie Rady, a do pomocy i
współpracy dodanych mieli zastępców. Nowością w Polsce było
rozbudowanie, z punktu widzenia celów powstania, wydziału
bezpieczeństwa i dozoru nad postępowaniem sądów kryminalnych
oraz nad egzekucją wyroków, które miał spełniać wydział
sprawiedliwości. Wydziałowi skarbu powierzono m.in. druk
pieniędzy papierowych; wydział żywności miał się troszczyć o
wyżywienie armii i całego kraju, szczególnie Warszawy.
Wydział instrukcji, kontynuując dzieło Komisji Edukacyjnej,
obok kierownictwa szkołami wszystkich stopni "rozszerzać
miał ducha narodowego przez gazety i inne pisma, przez nauki
ludowi dawać się mające, tak w kościołach, jak i na
wszelkich publicznych schadzkach".
Rada działała kolegialnie na zebraniach plenarnych,
których przewodniczący zmieniał się co tydzień, oraz poprzez
wydziały, na które została podzielona. W podobny sposób
zorganizowano komisje porządkowe w województwach. Podobnie
jak Rada Najwyższa, komisje te miały pracować kolegialnie i
dzielić się na 7 wydziałów, gdyż nie było w nich wydziału
polityki zagranicznej. Silnie zaznaczono konieczność
natychmiastowego wykonywania przez komisje zleceń Naczelnika
lub Rady Najwyższej oraz potrzebę przedstawiania im wniosków
i postulatów miejscowych.
W przypadku Rady nie określono przynależności stanowej
jej członków; Kościuszko powołał w jej skład przedstawicieli
patriotycznej szlachty, a mieszczan na zastępców, mających
również głos stanowczy. Do najwybitniejszych członków Rady
Najwyższej Narodowej należeli: Hugo Kołłątaj, Ignacy Potocki
i prezydent m.st. Warszawy Ignacy Zakrzewski. Do komisji
porządkowych wojewódzkich wchodzić miało 21 osób na zasadzie
wyboru dokonanego przez obywateli, z tym że miało być wśród
nich 8 właścicieli ziemskich, 8 właścicieli miejskich i 5
duchownych tych wyznań, które występują w danej ziemi.
Biorąc pod uwagę skład i funkcje organów powstania, widzimy
w tym nowe elementy w stosunku do czasów Sejmu
Czteroletniego. Zbliżenie szlachecko-mieszczańskie
doprowadziło do wzmocnienia elementów nieszlacheckich, które
występują na zasadzie parytetu w organach władz insurekcji.
W dziedzinie wyznaniowej insurekcja zmierzała do
równouprawnienia wyznań.
394. Sądy karne.
W czasie powstania utworzono sądy karne nowego typu,
tj. kryminalne po województwach oraz Sąd Kryminalny Księstwa
Mazowieckiego w Warszawie, zamieniony w sierpniu 1794 r. na
Sąd Kryminalny Wojskowy, w którym przewagę zdobyli tzw.
jakobini. Te sądy służyć miały dziełu insurekcji i tępieniu
zdrady, a także - jak to sobie wyobrażali jakobini -
pogłębianiu świadomości rewolucyjnej. Wymiar sprawiedliwości
w sprawach cywilnych uległ zawieszeniu. Gdy zawiódł pierwszy
ze wspomnianych sądów centralnych, w którym przeważali
przedstawiciele prawicy powstańczej, wówczas powołany przez
Kościuszkę Sąd Kryminalny Wojskowy stał się na naszym
gruncie odpowiednikiem trybunałów rewolucyjnych Francji.
Rozporządzenie Naczelnika głosiło, że zadaniem sądów jest
"wytępiać przedajność, zdradziectwo i wszelkie przeciw
ojczyźnie zbrodnie". Znamienne było, że sąd ten orzekał bez
uwzględnienia różnic stanowych. Proces był jednoinstancyjny,