W. Thibaut, H. H. Kelley, op. cit., s. 4. ' J. W. Thibaut, H. H. Kelley, op. cit., s. 10.
216
czynienia z selektywnoœci¹ reakcji. Selektywnoœæ powy¿sz¹ mo¿na powi¹zaæ z tym, ¿e stosunki z niektórymi osobami s¹ bardziej pozytywne, przyjemne ni¿ z innymi oraz ¿e pewne zespo³y reakcji w ramach okreœlonego stosunku s¹ bardziej zadowalaj¹ce ni¿ inne. "Selektywnoœæ powy¿sza obserwowana w interakcjach wyjaœnia tendencjê, dlaczego bardziej zadowalaj¹ce interakcje utrzymuj¹ siê, a mniej zadowalaj¹ce zanikaj¹"$.
SKLTfKI INTERAKCJI
Skutki interakcji mo¿na rozpatrywaæ z ró¿nych punktów widzenia. Dla autorów szczególnie p³odne teoretycznie wydaje siê byæ u' cie sku ów ekcie na od i kary.
N~ agrodê - pisz¹ autorzy - od at sfakc'i i at
Zachowania ~4
a~ a2 a~ a~ a5
b 2 ~ ~ 3 ...
t
3 2 t
1 2 1
°° b2 4 5 ~ ...
4 1 5 ...
r 2 3 5
u
... ... ... ...
b5
Rys.1
'on od ..] Karê do tych czynników, które powstrz~g~ui_¹ lub pogarszaj¹ rezultaty zesp
1~ jeœt wyso , ymagany jest wieTTci wiek fiŸyæzny lub umys³owy, gdy niepewnoœæ lub niepokój towarzysz¹ akcji lub niepokój towarzyszy zachowaniu,. lub gdy istniej¹ si³y konfliktowe lub sprzeczne sk³onnoœci do zachowania siê"9_
° J. W. Thibaut, H. H. Kelley, op. cit., s. 12.
9 J. W. Thibaut, H. H. Kelley, op. cit., s. 12-13.
21i
Zarówno nagrodê, jak i karê mo¿na traktowaæ oddzielnie b¹dŸ mo¿na - co dla pewnych celów jest wygodne - zestawiaæ je ³¹cznie i mierzyæ za pomoc¹ jednej skali "dobroci" skutków interakcji.
Interakcje miêdzy dwiema osobami i jej efekty dadz¹ siê przedstawiæ za pomoc matrycy. Wzd³u¿ linii poziomej notuje siê wszystkie reakcje w repertuarze osoby A, wzd³u¿ linii pionowej - reakcje z repertuaru osoby B. Poszczególne kratki przed-stawiaj¹ ró¿ne mo¿liwe kombinacje reakcji A i B. W ka¿dej kratce notuje siê skutki interakcji w aspekcie uzyskanej nagrody i poniesionej kary. Sprowadzaj¹c nagrody i kary do jednej skali mo¿na otrzymaæ uproszczon¹ matrycê, w której uwzglêdnionajest globalna "dobroæ" okreœlonego zachowania. Matryce, jakimi pos³uguje siê Thibaut-Kelley, nawi¹zuj¹ do matryc u¿ywanych w teorii gier.
Teoria gier zajmuje siê od strony matematycznej problematyk¹ sytuacji kon-fliktowych i sposobami optymalnego ich rozwi¹zywanialo.
CZYNNIKI ZEWN$TRZNE DETERMINUJ¥CE NAGRODY I KARY W STOSUNKACH'
Do czynników zewnêtrznych nale¿¹ otrzeby, na ki war
'akie ar nerzy wnosz¹ o stosunku atys akcja s osuñku zale¿y od tego, w jakim 'stopniu w³asne zac owama oraz zachowanie partnera koresponduj¹ z potrzebami, nawykami, celami jednostki. Partner nie musi przy tym zawsze zajmowaæ postawê czynn¹, mo¿e siê zachowywaæ reaktywnie (np. ograniczaj¹c siê do przyjêcia podarunku od A) lub przybraæ postawê biern¹. Jêœli sprawienie podarunku B sprawia A satysfakcjê, to mo¿na powiedzieæ, ¿e nagroda w wyniku interakcji p³ynie z zachowania A i z przyjêcia podarunku przez B. Nierzadko sama obecnoœæ B jest Ÿród³em satysfakcji dla A. Najczêœciej wszak¿e satysfakcja wi¹¿e siê z w³asnym za-chowaniem A oraz z zachowaniem B.
Kara w toku zachowania siê A zale¿y m. in. od jego umiejêtnoœci, od posiadania odpowiednich œrodków oraz od nasilenia lêku i niepokoju towarzysz¹cego okreœlonym reakcjom. Kara w toku interakcji uzale¿niona jest równie¿ od tego, w jakim stopniu zachowanie partnera jest dla A przykre, negatywne (np. poprzez pobudzanie niepokoju).
C2;YNNIKI WEWNÊTRZNE
Stosunki determinowane s¹ równie¿ przez czynniki immanentnie tkwi¹ce w sa
mej relacji.
wanie
mianem przesytu.
nagrodê,
i uc
liwe: Dziêki tym mechanizmom powtarzanie podobnych reakcji wymaga silniejszych impu s w w celu pokonania zmêczenia, a wznowienie reakcji, gdy narasta nasycenie, staje siê coraz bardziej utrudnione. Partnerzy, aby unikn¹æ tych efektów, winni zenieniaæ co pewien okres sposoby swoich zachowañ.
Autorzy podkreœlaj¹ jednak, ¿e "przesyt i zmêczenie nie bêd¹ okreœlone w matrycy jako akumulacja szeregu identycznych lub podobnych pozycji. Liczba, która.
~o por. J. Kozielecki, Konflikt, teoria gier i psychologia, Warszawa 1970.
:218
~.vystêpuje w matrycy, reprezentuje maksymaln¹ nagrodê i minimaln¹ karê przy za³o¿eniu, ¿e nie wystêpuje transfer przesytu lub zmêczenia z pozycji na pozycjê"l.
O rócz nasycenia i zmêczenia na stosunki oddzia³_uje_tzw. interferencja reakcji. .__.____._ _. _..Partnerzy od zia³uj¹c na siebie wykonuj¹ seriê reakcji typu instrumenia`~ñego b¹dŸ oceniaj¹cego. Ka¿de dwie reakvje A i B mog¹ byæ mniej lub bardziej zgodne. Niezgodne reakcje zachodz¹ wówczas, gdy równoczeœnie reakcja ai u osoby A wywo³uje tendencje do reagowania u osoby B, które przeciwdzia³aj¹ jej reakcji bi,
i odwrotnie, gdy reakcje osoby B bl wywo³uj¹ dzia³ania u osoby A, które hamuj¹ _jej reakcje al. Interferencja czêsto funkcjonuje symetrycznie._Prz~k³adem inter ferencii symetrycznej u dzieci bêdzie wza'emne rzeszka awie. nterferencja mó¿e yæ jednak w wielu ~~s za~..:,l~~r, ³agodny
na to,
wsatysfakcjonowanie partnerów; zmniejsza ona nadto dok³adnoœæ i pewnosæ re
akcji. przypadkac skra~ñyc interferencja mo¿e wywo³aæ
nie reakcji u partnexów.
Sytuacjê w zakresie nagrody i kary partnerów w toku wykonywania reakcji interferuj¹cych przedstawia tabela 2. Pokazuje ona efekty reakcji przy za³o¿eniu, .¿e partnerzy wykonuj¹ tylko dwie czynnoœci.
Zachowania ¥ a~ a2
m
~, b~
3 0
b2 N
Rys.2
Reakcja bi osoby B wywo³uje niezgodne reakcje al u osoby A, b2 jest niezgodne z a2. Interferencja reakcji zmniejsza wyniki A z dwóch jednostek do jednej.
Typow¹ sytuacj¹ dla interferencji reakcji jest konflikt miêdzy partnerami. W toku konfliktu wzajemne kary partnerów mog¹ byæ powa¿ne; zale¿¹ one od natê¿enia konñiktu, liczby interferuj¹cych reakcji, stopnia ich niezgodnoœci itp.
Inte~C u~"¹ .aby s¹_ prze- , wa¿nie zainteresowani w tym ar zwi,~"z¹n~ch z interferenc'¹ i aby ich
.,_, __. ~wza emne rei c w ró¿a ch zakresach z odne.
Œrodkiem., elzmmacJy, reakcly4sprzecznych Jest uz~ódñi~niec~z~li synchronizacja
m J. W. Thibaut, H. H. Kelley, op. cit., s. 143.
ca³kowite zahamowa
219
Synchronizacja mo¿e odbywaæ siê za pomoc¹ znaków
np. w
Jest rzecz¹ jasn¹, ¿e synchronizacja reakcji zwi¹zanych z potrzebami szczególnie z nie zaspokojonymi jest rzecz¹ doœæ trudn¹. Wyg³odzone psy mimo dostarczenia im doœtatecznej iloœci po¿ywienia i mimo nawo³ywañ opiekuna na pewno nie przejawi¹ tendencji do synchronizacji reakcji.
r.S,ynchronizacja reakcji ³¹czy sie œciœle ~ nr~P~trzeQani~"~"p~~,~ sanych rolom spo³ecznym. Przez rolê spo³eczn¹ Thibaut-Kelley rozumiej¹ "klasê Jednej lub kilku norm, tóre znajduj¹ zastosowanie do zachowania osobnika wobec problemów zewnêtrznych lub w stosunku do okreœlonej kategorii innych ludzi"lz. Role spo³eczne poprzez normy, zgodnie z którymi s¹ one wykonywane, sprzyjaj¹ uporz¹dkowaniu interakcji, eliminacji zachowañ obni¿aj¹cych satysfakcjê partnerów. Role na skutek rutynizacji zachowania przeciwdzia³aj¹ wystêpowaniu reakcji niezgodnych, wywo³ywanych np. sytuacj¹ zewnêtrzn¹, nastrojami partnerów.