Podgórecki: Ca/ościowa... W: I]. Wnuk-Lipiński: VII Ogólnopolski... cyt. wyd., s. 583.
L. Stomma: Antropologia kultury wsi polskiej XIX w. Warszawa 1986.
G. C. Dealy: The Public Mon. An Interprelalion oj' httin American and olher Catholio Cottnlries.
Amherst 1977.
272
Elżbieta Tarkowska i Jacek Tarkowski
Świat ograniczonych dóbr
Immanentną, strukturalna cechą systemu socjalizmu realnego jest niedostatek dóbr,
zjawisko tak uderzające i jaskrawo widoczne w Polsce ostatnich lat.
Każdy system ekonomiczny jest systemem niedoboru w tym sensie, iż potrzeby
wszystkich jednostek systemu nie mogą być w pełni zaspokojone, choć zwykle ogólna
pula dóbr w społeczeństwie przewyższa potencjalne zapotrzebowanie. W systemie realnego socjalizmu ta ogólna pula dóbr i usług jest mniejsza niż potrzeby. Ogólny niedobór odczuwany jest powszechnie, we wszystkich sferach zaspokajania potrzeb pojawiają się
niedostatki. Permanentna sytuacja powszechnie odczuwanych niedoborów wytwarza
szczególne mechanizmy, których zadaniem jest zaspokajanie potrzeb mimo niedoborów:
sprzyja ukształtowaniu się zachowań i postaw egoistycznych defensywno-agresywnych
wobec otoczenia społecznego. Obserwujemy na co dzień, w różnych sferach życia,
w różnych dziedzinach zaspokajania potrzeb jednostek i rodzin, wiele zjawisk agresji,
bezpardonowej konkurencji, „przechytrzania" systemu, co jednak obraca się przeciwko
innym ludziom zabiegającym o te same ograniczone dobra (np. miejsce w przedszkolu,
telefony, mieszkania, zakupy bez kolejki itd.).
Zjawiska te przypominają dokonana przez Fostera charakterystykę chłopskiej wizji postrzegania rzeczywistości jako świata ograniczonych dóbr. „chłopi postrzegają swój świat społeczny i ekonomiczny, jak i naturę — całe swoje środowisko — jako świat, w którym wszystkie
pożądane rzeczy, takie jak ziemia, bogactwo, zdrowie, przyjaźń i miłość, męskość i honor,
szacunek i status, władza i wpływ, bezpieczeństwo i pewność istnieją^ jeśli chodzi o chłopów,
zawsze w skończonych i za małych ilościach. Nie tylko te i inne pożądane dobra istnieją
w skończonych i ograniczonych ilościach, ale w dodatku nie istnieje żaden bezpośredni sposób,
który pozwalałby chłopom zwiększać ilość dostępnych dóbr". Ten sposób postrzegania świata
ma niezwykle ważne konsekwencje społeczne: .Jeśli „Dobro" istnieje w ograniczonych ilościach, które nie mogą być zwiększone, (...) wyniki z tego, że jednostka i rodzina może poprawić swoją pozycję tylko kosztem innych. Stąd więc wyraźna poprawa czyjejś pozycji w stosunku do
któregoś z „Dóbr" jest postrzegana jako groźba dla całej społeczności. (...) Ponieważ, nic zawsze istnieje pewność co do tego, kto rzeczywiście traci (...) każda znacząca poprawa jest postrzegana
nie tylko jako zagrożenie dla jednostki czy ralziny, ale dla wszystkich jednostek i rodzin .
Sądzimy, podobnie jak Fosler, że nie są to cechy wyłącznie chłopskiej kultury.
Obserwacja polskiej rzeczywistości współczesnej wydaje się potwierdzać koncepcje
Fostera. Zjawiska agresji, niechęci, nieżyczliwości w stosunkach między ludźmi, upadek
norm i zasad w sferze kontaktów przelotnych (i nie tylko) — wydają się po części
wypływać ze scharakteryzowanej wyżej orientacji, będącej pochodną głębokich i trwa
łych niedoborów.
Nastawienia i orientacje agrcsywno-egoislyczne są wzmacniane przez, oficjalną propagandę, upowszechniającą od lat wartości egalitarno-populislycznego socjalizmu. Has
ła takie jak „wszyscy mamy jednakowe żołądki", zawołania o „niesłusznym i nadmiernym bogaceniu się", przeciwstawiające prostych, uczciwych, ciężko pracujących G. M. Power: Peasant Society and the Image of Limited Oood. W: .1. M. Potter, M. N. Dkz, <:. M.
Foster (red.): Pcasant Society. Boston 1967, s. 304.
Amoralny familizm...
273
ludzi bogatym kombinatorom — przeniknęły głęboko do świadomości społecznej,
tworząc zjawiska roszczeniowości, swoistego partykularyzmu, a przede wszystkim
„bezinteresownej zawiści", co jest swoistą esencją orientacji opisanej przez Fostera.
Każdy, kto wystaje ponad przeciętność, jest obiektem niechęci, przeradzającej się
niekiedy w nienawiść2 .
Wielki Redystrybutor
Poszukując korzeni „amoralnego familizmu" i nastawień związanych z fosterowskim
światem ograniczonych dóbr, obok niedoboru jako trwalej cechy systemu odnajdziemy
i inne uwarunkowania systemowe. Mamy tu przede wszyskim na myśli swoisty paternalistyczny welfare state, jaki rozbudował się po śmierci Stalina w krajach socjalistycznych' .
Opiera się on na niepisanym kontrakcie społecznym, w myśl którego rządzeni podporządkowują się rządzonym w zamian za palrymonialistyczną opiekę i bezpieczeństwo społeczne.