W dojrza³ym œredniowieczu dokonano próby stworzenia uniwersalnej teorii poezji, wyprowadzonej z za³o¿eñ poetyki rzymskiej (zw³aszcza z Ars poetica Horacego) oraz retoryki (dzie³ retorycznych Cycerona, uwa¿anej za cyceroñsk¹ Rhetorica ad Herennium — Retoryka do Herenniusza; Institutiones oratoriae — Kszta³cenie mówcy Kwintyliana) — zasilonej w¹tkami estetyki chrzeœcijañskiej. W ci¹gu XII i XIII wieku powstawa³y (g³ównie na terenie Francji) liczne artes poeticae (artes versificatoriae, poetriae), m.in.: Mateusza z Vendome (Ars versifica-toria— Sztuka wersyfikacyjna, ok. 1175), Godfryda z Vinsauf (Poetria nova — Nowa poetyka, ok. 1208-1213; Documentum de modo et arte dictandi et versiflcandi — Nauka o sposobie i sztuce pisania proz¹ i wierszem, ok. 1213) czy uczonego pochodzenia angielskiego, Jana z Garlandii (De arte prosaica, metrica et rithmica — O sztuce pos³ugiwania siê proz¹, wierszem metrycznym i rytmicznym, ok. 1229). Te i inne jeszcze traktaty o podobnym charakterze, ³¹cz¹ce w sobie elementy tradycji antycznej i chrzeœcijañskiej i przez to bêd¹ce typowym produktem myœli œredniowiecznej, by³y stosowane w edukacji szkolnej. Nie wydaje siê wszak¿e, aby wywar³y one przemo¿ny wp³yw na rozwój poezji ³aciñskiej.
Retoryka. Uczona proza ³aciñska uleg³a w dojrza³ym œredniowieczu przemianie, nie bez udzia³u skrystalizowanej ówczeœnie teorii. Pamiêtamy, ¿e staro¿ytne regu³y poprawnoœci i elegancji stylistycznej zanik³y w piœmiennictwie wczeœniejszego okresu, jednak¿e teoria retoryczna nie wygas³a. Podtrzymywa³a j¹ szko³a póŸnoantyczna, popularyzowali autorzy schy³ku staro¿ytnoœci (np. w IV wieku Marius Victorinus, Caius Chirius Fortunatianus; gramatycy: Diomedes, Aelius Donatus; w V/VI wieku 26 Priscianus z Cezarei), a nastêpnie wczesnoœredniowieczni, coraz odleglejsi od ducha
Media aetas w Europie
staro¿ytnoœci przekaziciele jej tradycji; byli wœród nich m.in.: Martianus Ca-pella (w. V), autor alegorycznego, eru-dycyjnego dzie³a pt. De nuptiis Philolo-giae et Mercurii (O zaœlubinach Filologii z Merkurym); encyklopedyœci: Kas-jodor (ok. 480-ok. 575) w swej Retoryce (Rhetorica) oraz w De artibus et disciplinis liberalium artium (O sztukach i metodach sztuk wyzwolonych); Izydor z Sewilli (ok. 570-636) w encyklopedii Etymologiarum libri XX (Etymologii ksi¹g XX), znanej i studiowanej przez ca³e œredniowiecze; Bêd¹ Venerabilis (Czcigodny, ok. 672-735), Hraban Maur (780-856). Wzmo¿one zainteresowanie antykiem w okresie „renesansu XII wieku" sprawi³o, ¿e zaczêto studiowaæ pisma Cycerona i innych autorów rzymskich (m. in. Cezara, Liwiusza, Tacyta). Ten w³aœnie okres (tj. koniec XI i XII wieku) wyda³ w³asn¹ teoriê, która d³ugo mia³a zachowaæ wp³yw na praktykê pisarsk¹ i przyczyniæ siê do ukszta³towania artystycznej prozy ³aciñskiej dojrza³ego œredniowiecza: tzw. ars dictandi.
Ars dictandi. „Sztuka dyktowania" (dictare — dos³. dyktowaæ, w znaczeniu: pisaæ, komponowaæ) by³a teori¹ uk³adania tekstów pisanych, w szczególnoœci listów oraz dokumentów, oddzia³a³a jednak na ca³¹ twórczoœæ prozatorsk¹, a w pewnym stopniu równie¿ na poezjê. Sformu³owano j¹ oko³o po³owy XI wieku we W³oszech. Pierwszymi prawodawcami nowego stylu byli: Alberyk z Monte Cassino (ok. 1030--po 1105), Jan z Gaety (papie¿ Gelazy II, 1118-1119), który z koñcem XI wieku zreformowa³ styl kancelaryjny kurii rzymskiej; w XII stuleciu g³ównie: Adalbertus Samaritanus, Henricus Francigena, Hugo z Bolonii oraz anonimowy autor dzie³ka pt. Rationes dictandi (Zasady dyktowania). Z W³och zarówno teoria jak praktyka „dyktatu" przenios³a siê do Francji, gdzie rozwinê³a siê zw³aszcza w okolicach Tours, Orleanu i Le Mans (w dolinie Loary), a jednym z g³ównych jej entuzjastów sta³ siê wybitny prozaik i poeta H³ldebert de Lavardin (1056-1133). Ars dictandi odró¿nia³a dwa typy stylu prozatorskiego: prosty i ozdobny; pierwszy mia³ byæ przeznaczony dla ludzi mniej wykszta³conych, drugi — dla elity intelektualnej. Proza ozdobna winna pos³ugiwaæ siê zdaniami rozwiniêtymi (okresami), zbudowanymi z wyraŸnie wyodrêbnionych i symetrycznie uk³adanych cz³onów: d³u¿szych (coma) b¹dŸ krótszych (cola). Tekst s³owny powinien odznaczaæ siê dŸwiêcznoœci¹ i rytmicznoœci¹. Pierwsz¹ z wymienionych zalet ³¹czono ze stosowaniem rymu, wi¹¿¹cego kolejne cz³ony i ewentualnie zakoñczenia nastêpuj¹cych po sobie zdañ. Rytmicznoœæ, wa¿na zarówno na pocz¹tku, jak i w œrodku cz³onu lub zdania, szczególnego znaczenia nabiera³a w zakoñczeniu (klauzuli), gdzie zyskiwa³a œciœle okreœlon¹
W pracowni pisarza œredniowiecznego, z rêkopisu œw. Augustyna De civitate Dei z l pó³. XII wieku
27
Wstêp
28