, art. 6, 7, s. 545 - 546. > Ibid., art. 8-10, s. 546.
59
Jdrzejewicza 41. Jestem ostatni mwi Jdrzejewicz w swoim wystpieniu w Sejmie ktry by chcia w jakikolwiek sposb kwestionowa albo negowa kolosaln rol czynnika religijnego w yciu narodu i yciu pastwa [.. .], doskonale zdaj sobie spraw z niesychanego waloru, ktrego niczym innym zastpi nie mona, jaki daje wychowanie religijne! To s rzeczy tak gboko zwizane z dusz dziecka [...], e jakiekolwiek pod tym wzgldem przeciwdziaanie ze strony czynnika pastwowego byoby pod kadym wzgldem rzecz niedopuszczaln" 42.
Zasadnicza dyskusja nad projektami Ustaw zostaa przeniesiona na plenarn sesj Sejmu, zbojkotowan przez kluby poselskie PPS, SL, NPR i ChD. Dwie pierwsze partie zbojkotoway sesj ze wzgldw ideologicznych, cho obecno ich na sali dawaa moliwo przynajmniej podjcia dyskusji nad zaoeniami Ustaw. ChD i NPR bojkot sesji potraktoway raczej jako manifestacj swej opozycji w stosunku do sanacji. Po opuszczeniu sesji przez posw PPS i SL jedynym reprezentantem lewicy by pose komunistyczny Rosenberg, ktrego zreszt na pocztku przemwienia pozbawiono gosu. W tej sytuacji gwnymi przeciwnikami Ustawy na sesji stali si posowie endeccy i przedstawiciele mniejszoci narodowych. W imieniu Komisji Owiatowej Ustaw referowa J. Smulikowski. Podkreli on wszystkie jej zalety, wysuwajc na czoo obowizujc cay system zasad wychowania obywatelsko-pastwowego 43, W trakcie dyskusji nad Ustaw o prywatnych szkoach powrcili na sal posowie bojkotujcy dotd obrady. Ale i w tym przypadku opozycja nie prbowaa podj politycznie pryncypialnej dyskusji, torpedowanej zreszt przez marszaka Switalskiego. Ograniczya si waciwie do krytyki Ustawy jako zamachu na konstytucj oraz stwierdzenia, e prowadzi ona do podporzdkowania caego systemu szkolnego sanacyjnej racji stanu 44.
Po procesie brzeskim posw Centrolewu legalna opozycj parlamentarna zostaa rozbita oraz zastraszona rnymi formami nacisku administracyjnego i terroru. W wyborach parlamentarnych 1930 r. przewag w Sejmie uzyskaa sanacja 45. Rozpocz si nowy etap w rozwoju sana-
41 F. Araszkiewicz, Geneza ustaw z roku 1932 o szkolnictwie pastwowym i prywatnym, Przegld Historyczno-Owiatowy", 1971, nr 4.
42 Projekt ustroju szkolnictwa na Komisji Owiatowej Sejmu w dniu 28 - 29 stycznia 1932 r. (b.m. i r.w.).
43 Sprawozdanie stenogr. z 60 posiedzenia Sejmu RP w dniu 24 lutego 192, s. 91 - 95.
44 Sprawozdanie stenogr. z 62 posiedzenia Sejmu RP w dniu 27 lutego 1932, s. 113 - J52.
45 BBWR uzyska 247 mandatw, tj. 55,6%; PPS 23; PSL Wyzwolenie" 15; PSL Piast" 15; Stronnictwo Chopskie 18; Stronnictwo Narodowe 62 (J. Kowalski, Trudne lata, s. 183 - 184).
0
* "
cyjnej dyktatury. Obz tiuruazyjno-demokratyczny w obawie przed narastaniem ruchu rewolucyjnego nie by w stanie podj bardziej zdecydowanej walki z umacniajc swe panowanie sanacj. Pogbiajcy si kryzys ekonomiczny, wzrost bezrobocia, obnianie si zarobkw i narastajcy terror policyjny odsuway na plan dalszy problem walki o demokratyczny system szkolny.
Reformatorskie poczynania Jdrzejewicza znalazy natomiast szerokie poparcie w prosanacyjnym kierownictwie najwikszej organizacji nauczycielskiej. Lewica nauczycielska bya w tym okresie do saba i rozproszona, pozbawiona moliwoci rozwijania szerszej dziaalnoci ideowo--politycznej. We wadzach ZNP stanowia ona niewielk mniejszo. Proces jednoczenia lewicy owiatowej na terenie pozazwizkowym zaledwie si rozpocz. Zorganizowane na przeomie 1931/32 r. Towarzystwo Owiaty Demokratyczne Nowe Tory" rozpoczo aktywn dziaalno dopiero w drugiej poowie 1932 r., a wic ju po uchwaleniu Ustaw. Rezygnujc z pryncypialnej walki o spoeczno-polityczne ideay ruchu nauczycielskiego, w cisym sojuszu z lewic spoeczn, wadze ZNP zajy si przede wszystkim sprawami cile zawodowymi i ekonomicznymi, dc do zagwarantowania zdobytych przez nauczycieli uprawnie i utrzymania osignitej pozycji 46. Akcje organizowane przez zwizek sprowadzay si do prb wytargowania pewnych ustpstw bd do odoenia terminu wniesienia projektu pod obrady Sejmu. Po rozmowach z J. Jdrzejewi-czem w listopadzie 1931 r. kierownictwo ZNP zrezygnowao z obrony swych postulatw, sformuowanych na Kongresach Pedagogicznych w Poznaniu i Wilnie47. Wydzia Wykonawczy ZG ZNP, znajdujcy si pod wpywem gwnych obrocw projektu reformy szkolnictwa, M. Jawor-skiej i J. Smulikowskiego, ju w grudniu 1931 r. zobowiza si do poparcia w Sejmie obydwu projektw ustaw 48.
Na posiedzeniu ZG ZNP w styczniu 1932 r. przeciwko projektowi ustawy wystpia grupa dziaaczy lewicowych (Wacaw Polkowski, Wi-cek) powizanych z PPS. Grupa ta znalaza si jednak w mniejszoci wobec stronnikw Smulikowskiego i centrowcw" reprezentowanych przez Z. Nowikiego, Chrcickiego i Hoffmana, ktrzy wprawdzie byli tak samo przeciwni wprowadzeniu projektowanej reformy, ale uwaali, e walka z ni jest z gry skazana na niepowodzenie. Po stwierdzeniu Smulikowskiego, e co drugi artyku [Ustawy) pachnie postulatami Zwizku", Zarzd Gwny uzna, e Ustawa realizuje w swoich zasadach kon-
48 B. u g o w s k i, op. cit., s. 75 - 77. 47 F. Araszkiewicz, Geneza ..., op. cit.
Arch. ZG ZNP, Protok z posiedzenia Wydziau Wykonawczego ZG ZNP> z dnia 30 listopada i z l grudnia 1931 r.
61
strukcyjnych szereg postulatw Zwizku" 49. dania lewicy nauczycielskiej, domagajcej si odwoania do opinii spoeczestwa w celu uzyskania poparcia dla jednolitego ustroju szkolnego, opierajcego si na siedmioklasowej szkole powszechnej, zostay odrzucone przez kierownictwo Zwizku.