Charakteryzuj�c swoj� lektur� N�dznik�w Yictora Hugo respondent m�wi, �e przy pierwszym wczesnym kontakcie z powie�ci� nudzi�y go opisy kana��w Pary�a, �ycia dobrego biskupa, kt�ry uratowa� Jana Yaljeana. �Ja nad tym wszystkim przelatywa�em. [...] I wzi��em drugi raz, dwa lata temu, i jakbym czyta� now� ksi��k�. [...] Teraz nabra�em
Struktura spo�eczna a kultura symboliczna
271
cierpliwo�ci, �eby to wszystko przeczyta� kartka po kartce. - I zupe�nie nowa ksi��ka!"
Inny jest przedmiot do�wiadczenia literackiego, inne, oczywi�cie, s�ownictwo i spos�b wyra�ania prze�y�, ale podobny charakter refleksji obu odbiorc�w, stopie� u�wiadomienia sobie zmienno�ci w�asnych do�wiadcze� literackich, bogactwa mo�liwo�ci oddzia�ywa� zawartego w przekazie artystycznym, zale�no�ci reakcji od sytuacji i warunk�w odbioru. Powraca przy tym problem funkcji i zakresu konkretyzacji, stopnia otwarto�ci dzie�a artystycznego i jego granic. Powraca jednak ju� nie na poziomie teoretycznych rozwa�a� filozof�w i badaczy literatury, lecz na gruncie empirycznych fakt�w ujmowania tych zjawisk przez r�norodnych realnych, nie tylko wirtualnych odbiorc�w.
R�norodno�� odbioru obj�tego najszersz� skal� owych wariacji odtworzenia tekstu, o kt�rych pisa� Jastrun, powinna by� przedmiotem bada� psychologii odbioru. Socjologiczne uj�cie zmierza nie tyle do uchwycenia ca�ej skali psychicznie mo�liwych reakcji na przekaz, lecz raczej do ustalenia spo�ecznie okre�lonych typ�w odtworzenia wyznaczanych przez spo�eczne kategorie i sytuacje odbioru. Prowadzi to do odrzucenia koncepcji bezgranicznej otwarto�ci dzie�a i do poszukiwania czynnik�w stabilizacji, niekiedy wr�cz uniwersalizacji odbioru przez dzia�anie struktury spo�ecznej i w�a�ciwych jej mechanizm�w standaryzowania reakcji odtw�rczych.
Socjolog poszukuje wi�c tego, co Carl Gustav Jung nazywa� zbiorowym a priori psychiki osobniczej, ale poszukuje nie w archetypach stanowi�cych form� instynkt�w, lecz w mechanizmach socjalizacji, we wp�ywie instytucji spo�ecznych, w za�o�eniach kieruj�cych organizacj� �ycia kulturalnego i w ich realizacji. Te oczekiwania wyznaczaj� horyzont jego poznawczych oczekiwa�. Oczywi�cie, nie powinny one by� przek�adane na j�zyk bada� w taki spos�b, aby wp�ywa�y sugeruj�ce na badanych, ani te� nie powinny blokowa� rejestracji wynik�w innych ni� oczekiwane.
Realizacja tych oczywistych zasad nie jest �atwa w praktyce, dziedzina za� bada� odbioru jest w og�le trudnym dzia�em socjologii empirycznej. Ankiety i wywiady odnosz�ce si� do uczestnictwa w kulturze napotykaj� mniej zrozumienia ze strony badanych ni� problemy zwi�zane z prac�, z sytuacj� �yciow�, z tymi wi�c zagadnieniami, kt�re wchodz� w obr�b kultury spo�ecznej i kultury bytu, gdy� przedmiot ich uznawany jest na og� za mniej wa�ny. Z drugiej jednak strony s� to przedmioty mniej dra�liwe od wielu innych temat�w bada�, chocia� tak�e uruchamiaj� one postawy obronne w �rodowiskach, dla kt�rych uczestnictwo w kulturze odgrywa rol� presti�ow�.
Gdy udzia� w kulturze nosi charakter czysto autoteliczny, jego autoteliczno�� przybiera czasem posta� �ci�le zgodn� z okre�leniem Ossowskiego, ale odbiegaj�c� od intencji tego okre�lenia. Polega ona mianowicie na �yciu chwil�, ale tylko chwil�. Kt�rakolwiek z funkcji przekazu wchodzi przy tym w gr�, jest ona do�wiadczana tylko tak d�ugo, jak d�ugo trwa kontakt z przekazem. Sztuka, rozrywka, zabawa dla
272
Socjologia kultury
wielu uczestnik�w jest spraw� zar�wno kr�tkotrwa��, wyczerpuj�c� si� ca�kowicie w momencie do�wiadczenia i nawet nie wspart� Faustowskim pragnieniem zatrzymania chwili. Zw�aszcza sztuka kultury masowej bywa cz�sto - i ze wzgl�du na charakter tre�ci, i postawy odbiorc�w - ow� ars brevis - sztuk� kr�tk� jak samo jej prze�ywanie. Nawyk trwa�ej refleksji zwr�conej na zjawiska kultury symbolicznej nie jest powszechn� postaw� i nie wszystkie zjawiska tej kultury zdaj� si� uzasadnia� przyj�cie tej postawy. Nie�atwe jest wi�c dotarcie do �lad�w pe�ni kulturalnych prze�y� nawet w�wczas, gdy tkwi� one - mo�e - w g��bszych pok�adach �wiadomo�ci.
Jak wszystkie pr�by poznania postaw i zinternalizowanych aspekt�w warto�ci, badania odbioru kultury symbolicznej nie mog� poprzestawa� na obserwacjach zachowa�, czy to eksperymentalnie wywo�anych, czy realizowanych w naturalnych sytuacjach �ycia. By�aby to droga bardzo d�uga, a ponadto zawodna, gdy� wiele zewn�trznie identycznych zachowa�, np. milczenie wobec dzie� sztuki, mo�e ukrywa� bardzo r�norodne stany obserwowanych os�b.
Dla poznania tych stan�w nieunikniona jest potrzeba odwo�ania si� do introspekcyjnych relacji. Krytycy skrajnych wersji neopozytywistycznego empi-rycyzmu dokonali rehabilitacji tego �r�d�a poznania. Aprobowa� je Ossowski jako jedn� z osobliwo�ci nauk spo�ecznych. Wzrastaj�ca popularno�� hermeneutycznych metod rozszerza bardzo zakres wykorzystania podobnych danych i zabieg�w polegaj�cych na na�ladowczym, zast�pczym prze�ywaniu cudzych do�wiadczec i wczuwaniu si� w �wiadomo�� innych: nadawc�w lub odbiorc�w symbolicznych przekaz�w.
W trosce o komfort korzystania z naszego serwisu chcemy dostarczać Ci coraz lepsze usługi. By móc to robić prosimy, abyś wyraził zgodę na dopasowanie treści marketingowych do Twoich zachowań w serwisie. Zgoda ta pozwoli nam częściowo finansować rozwój świadczonych usług.
Pamiętaj, że dbamy o Twoją prywatność. Nie zwiększamy zakresu naszych uprawnień bez Twojej zgody. Zadbamy również o bezpieczeństwo Twoich danych. Wyrażoną zgodę możesz cofnąć w każdej chwili.