Organy adwokatury mają szerokie uprawnienia w
zakresie prawa wykonywania zawodu adwokata, a także sposobu jego
wykonywania. Przynależność do samorządu jest dla adwokata obowiązkowa.
Wśród zawodów prawniczych, oprócz samorządu zawodowego adwokatów, występuje
podobnie zorganizowany samorząd radców prawnych i samorząd notarialny.
Wśród innych jeszcze samorządów zawodowych można wymienić: samorząd
lekarski, samorząd lekarzy weterynarii, samorząd pielęgniarek i położnych,
samorząd aptekarski, samorząd rzeczników patentowych, samorząd biegłych
rewidentów oraz samorząd maklerów papierów wartościowych i doradców w
zakresie publicznego obrotu papierami wartościowymi. Byt i uprawnienia tych
samorządów regulują bądź ustawy dotyczące wykonywania danego zawodu, bądź
dotyczące wyłącznie danego samorządu (np. ustawa z 1989 r. o izbach
lekarskich - Dz.U. nr 30, poz. 158 z późn. zm.). Przynależność osób
wykonujących wymienione wyżej zawody do danego rodzaju samorządu zawodowego
jest obowiązkowa. Samorządy często odgrywają istotną rolę w dopuszczaniu
chętnych do wykonywania określonego zawodu. Zawsze samorządy nadzorują
sposób wykonywania danego zawodu, dysponując szeregiem uprawnień władczych,
w tym określonymi uprawnieniami dyscyplinarnymi wykonywanymi przez
samorządowe sądy dyscyplinarne.
Wśród samorządów specjalnych można wymienić samorządy użytkowników
niektórych zakładów użyteczności publicznej, z reguły o bardzo skromnych
uprawnieniach. Można tu wskazać samorząd studencki (działa na podstawie
ustawy z 1990 r. o szkolnictwie wyższym - Dz.U. nr 65, poz. 385 z późn.
zm.) i samorząd uczniowski (opiera swą działalność na ustawie z 1991 r. o
systemie oświaty - Dz.U. z 1991 r. nr 95, poz. 425 z późn. zm.).
Ewolucja pojęcia samorządu. W okresie powojennym pojęcie samorządu w
Polsce przeszło znaczną ewolucję. Na przełomie lat czterdziestych i pięć-
dziesiątych zlikwidowano samorząd terytorialny, a także większość innych
samorządów, które były reaktywowane po zakończeniu wojny. W pierwszej
połowie lat pięćdziesiątych pojęcia tego nie używano w stosunku do admini-
stracji, jako że uważano, iż pojęcie to jest nierozerwalnie związane z
ustrojem państw kapitalistycznych. Renesans pojęcia samorządu nastąpił po
1956 r. Przy tym szczególnie modne było posługiwanie się tym pojęciem w
początkach lat sześćdziesiątych, w sensie nie tyle prawnym, co politycznym,
dla podkreślenia samodzielności pewnych organizacji, które z samorządem w
sensie tradycyjnym niewiele miały wspólnego. W ten sposób mówiono o
samorządzie spółdzielczym dla określenia organów kierujących spółdzielnią,
mimo że nie wykonywały one żadnych funkcji administracyjnych. Również w
tekstach prawnych zaczęto używać terminu "samorząd" w szerszym znaczeniu
niż to czyniono przedtem. Przykładem może tu być określenie form udziału
załogi w kierowaniu przedsiębiorstwem mianem samorządu robotniczego, a
później samorządu załogi przedsiębiorstwa państwowego.
Zestawienie tradycyjnego rozumienia pojęcia samorządu z samorządem
załogi, mieszkańców itd. wskazuje, że termin "samorząd" był rozumiany tu
już zupełnie inaczej. Ani bowiem załoga przedsiębiorstwa, ani grupa miesz-
kańców zamieszkałych na terenie jednego osiedla czy domu nie tworzyły
żadnej osoby prawnej. Pojęcie samorządu było tu używane dla określenia
współudziału obywateli w wykonywaniu pewnych funkcji o znaczeniu dla danej
społeczności.
To rozmaite rozumienie pojęcia samorządu skłoniło niektórych do po-
szukiwania nowych definicji. Uważa się, że samorząd występuje wówczas, gdy
określona grupa społeczna tria możliwość wyłaniania własnych organów
przedstawicielskich oraz gdy organy wyłonione przez tę grupę wykonują
zadania administracji publicznej. Takie rozumienie pojęcia samorządu jest
znacznie szersze od tradycyjnego rozumienia tego terminu.
Należy zauważyć, że spotykamy również takie pojęcia jak "samorządność"
czy "organizacja samorządna". Te określenia służą zwykle podkreśleniu
samodzielności pewnej instytucji. Natomiast często nie mają one nic
wspólnego z istotą samorządu, jako że instytucje te mogą nie wykonywać
żadnych funkcji ze sfery administracji publicznej i nie wchodzić w skład
aparatu administracyjnego państwa.
Niezależnie od tego, jak pojęcie samorządu, jest użyte, świadczy ono,
że jednostka organizacyjna określona mianem samorządu czy organem samorządu
jest jednostką zdecentralizowaną. Oznacza to w szczególności, że w stosunku
do takiej jednostki czy organu nie może mieć miejsca hierarchiczne
podporządkowanie organowi wyższego stopnia, a tylko nadzór w formach
typowych dla administracji zdecentralizowanej.
Również określenie organizacji czy instytucji mianem samorządnej ozna-
cza, że jest to jednostka samodzielna i wszelkie uprawnienia nadzorcze w
stosunku do niej muszą się opierać na wyraźnym przepisie ustawy. Wykluczone
jest kierowanie taką jednostką przez organy administracji.
5. RODZAJE JEDNOSTEK ORGANIZACYJNYCH W SYSTEMIE ADMINISTRACJI PUBLICZNEJ
A. Organ państwowy i organ administracji państwowej.
Każda osoba prawna działa poprzez swoje organy. W ten sposób w imieniu
spółki, spółdzielni czy stowarzyszenia ich wolę wyraża zarząd, zgromadzenie
wspólników, walne zgromadzenie, ewentualnie organ kontroli wewnętrznej i
inne organy. Wolę przedsiębiorstwa państwowego wyraża jego dyrektor, rada
pracownicza itd. W imieniu podmiotu, którym jest państwo, działają również
jego organy - organy państwowe. W imieniu gminy jako jednostki samorządu
terytorialnego działają organy gminy (rada gminy, zarząd, wójt).
Organ danej osoby prawnej wyraża wolę tej osoby i osoba ta ponosi
wszelkie skutki wynikające z działań swoich organów. Dotyczy to wszelkich