Dużą rolę odgrywa też podłoże: na lżejszych papierach rowki są
/Y
głębsze, przez co procesy powstałe są wyraźniejsze. Niewielkie rozmiary tego procesu i jego charakterystyka wymagają natychmiastowych badań zakwestionowanych dokumentów, wysokiej dokładności mierników oraz dużej liczby pomiarów dla każdego punktu czasowego. Opisana metoda pozwala w szczególności na wykrywanie dopisanych cyfr, dat i innych zmian w zapisach.
Z wiekiem dokumentu łączy się ściśle zagadnienie ustalenia kolejności kreślenia krzyżujących się linii graficznych224.
Jest to problematyka bardzo rozległa ze względu na dużą liczbę rodzajów atramentów (środków kryjących), tuszów długopisowych bądź stempli oraz taśm maszyn do pisania, a także ze względu na różne możliwości ich skrzyżowań. Ustalenie rzeczywistej kolejności nakładających się linii graficznych pozwala w sposób pośredni wykryć fałszerstwa wielu dokumentów. Z uwagi na niewielką skuteczność metod konwencjonalnych (mikroskop optyczny) przeprowadzono szereg badań eksperymentalnych z zastosowaniem mikroskopu elektronowego o 1000-krotnie większej głębi ostrości225. W wyniku tych eksperymentów uzyskano szereg pozytywnych ustaleń (np. obecność warstwy barwnika taśmy maszynowej na śladzie tuszu długopisu, występowanie osadu tuszu długopisu na barwniku taśmy maszynowej, osad grafitu ołówka na linii wykonanej długopisem itp.), potwierdzających skuteczność tej metody226.
Interesującą metodę określania wieku tuszów długopisowych przedstawił L. P. Stewart227. Tusze do długopisów składają się głównie z mieszaniny barwników, żywic i nośnika. Nośnik służy do utrzymania zawiesiny barwników i żywic oraz zapewnienia łatwego obrotu kulki i spływu tuszu na podłoże. Nośniki są dosyć lotne i wagowo stanowią 50% zawartości tuszu. Stewart opisał pobieranie tuszu z podłoża i identyfikację wzoru zakwestionowanego tuszu. Zidentyfikowane składniki lotne są następnie mierzone iloś-
224 Liczne metody podają m.in. J.H. Bradey: Seąuence of pencil strokes, „The Journal of Criminal Law, Criminology and Police Science" nr 2/1963, s. 232-234; W. Hofmann: Die Strichkreuzung zwischen Kugelschreiberschriften, „Kriminalistik" nr 9/1962, s. 392; L. Godown: Seąuence of writings, „The Journal of Criminal Law, Criminology and Police Science" nr 1/1963, s. 101 -109; A. Pogorzelski, J. Cholewiński: Badania krzyżujących się linii graficznych, „Zeszyty Metodyczne Zakładu Kryminalistyki KG MO" nr 19/1971.
225 A.P. Waeschle: Examination ofline crossings by scanning electron microscopy, „Journal of Forensic Sciences" nr 3/1979.
226 M. Oron i V. Tamir: Development SEM methodsfor sohing forensic problems encountered
586
ciowo metodą chromatografii gazowej. Wstępne badania wykazały, że względne proporcje tych składników zmniejszają się z upływem czasu. Ustalenie, jak długo tusz znajdował się na podłożu, następuje przez porównanie względnego stężenia składników lotnych zakwestionowanego tuszu z koncentracją tych składników w znanych tuszach o tym samym wzorze. Omówił on też zależności między wiekiem tuszu, warunkami przechowywania i jakością papieru. Badania te stanowią jedną z metod określania wieku dokumentów.
Warto wspomnieć również o opracowanym przez oficerów policji argentyńskiej i opatentowanym urządzeniu do ustalania kolejności nakładających się linii graficznych; działa ono na zasadzie fotorotacji, paralelizmu i synchronizacji filmu i nałożonych linii228.
Metody i techniki badań graficznych linii krzyżujących się w celu ustalenia kolejności ich nakreślenia można podzielić na dwie kategorie:
- metody nie uszkadzające i nie zmieniające dokumentu oraz
- metody, które uszkadzają lub zmieniają dokument w mniejszym lub większym stopniu.
Do tych pierwszych zaliczyć należy badania optyczne mikroskopem stereoskopowym z osią optyczną prostopadłą lub ustawioną pod kątem do powierzchni badanej oraz badania z użyciem krótkich i długich promieni ultrafioletowych lub podczerwonych zarówno padających bezpośrednio, jak i odbitych. Tego rodzaju badania mikroskopowe umożliwiają także zbadanie bruzd (wgłębień) na przedniej stronie oraz grzbietów na odwrocie kartki w miejscu skrzyżowania linii. Badanie bruzd na czołowej stronie dokumentu znacznie ułatwia zastosowanie przetwornika obrazu w podczerwieni, który w odniesieniu do większości dziś stosowanych atramentów i tuszów usuwa linię atramentową, pozostawiając widoczną bruzdę.
Natomiast metody badań powodujące uszkodzenie dokumentu wiążą się albo z wycięciem jego fragmentu (o średnicy lub boku 5-15 mm) w miejscu skrzyżowania, albo z zastosowaniem określonej substancji do badań skrzyżowania (środka do sporządzania odlewów, odczynnika itp.). Istotną sprawą jest sporządzenie przed badaniami kopii dokumentu i skrzyżowania (zdjęcie fotograficzne strony czołowej, a niekiedy i odwrotnej dokumentu) oraz wykonanie makrofotografii samego skrzyżowania.
Skrzyżowanie linii musi być wycięte do badań spektrofotometrycznych. Badania eksperymentalne przeprowadzone w Instytucie Kryminalistyki i Kryminologii Uniwersytetu w Lozannie wykazały, że metoda ta jest interesująca, chociaż w pewnym stopniu ograniczona: linie przecinające się muszą być dostatecznie szerokie oraz nakreślone nieprzezroczystymi atramentami różnych kolorów, zaś powierzchnia papieru nie może powodować przerw w linii, co mogłoby zakłócić wyniki badań. Metodę tę powinno się stosować wówczas, gdy wszystkie tradycyjne zawiodą.
228 Informację o tym urządzeniu zamieszcza „International Criminal Police Review" nr 311/1977, pod tytułem Ań Anti-Fraud Device.