Du�� rol� odgrywa te� pod�o�e: na l�ejszych papierach rowki s�
/Y
g��bsze, przez co procesy powsta�e s� wyra�niejsze. Niewielkie rozmiary tego procesu i jego charakterystyka wymagaj� natychmiastowych bada� zakwestionowanych dokument�w, wysokiej dok�adno�ci miernik�w oraz du�ej liczby pomiar�w dla ka�dego punktu czasowego. Opisana metoda pozwala w szczeg�lno�ci na wykrywanie dopisanych cyfr, dat i innych zmian w zapisach.
Z wiekiem dokumentu ��czy si� �ci�le zagadnienie ustalenia kolejno�ci kre�lenia krzy�uj�cych si� linii graficznych224.
Jest to problematyka bardzo rozleg�a ze wzgl�du na du�� liczb� rodzaj�w atrament�w (�rodk�w kryj�cych), tusz�w d�ugopisowych b�d� stempli oraz ta�m maszyn do pisania, a tak�e ze wzgl�du na r�ne mo�liwo�ci ich skrzy�owa�. Ustalenie rzeczywistej kolejno�ci nak�adaj�cych si� linii graficznych pozwala w spos�b po�redni wykry� fa�szerstwa wielu dokument�w. Z uwagi na niewielk� skuteczno�� metod konwencjonalnych (mikroskop optyczny) przeprowadzono szereg bada� eksperymentalnych z zastosowaniem mikroskopu elektronowego o 1000-krotnie wi�kszej g��bi ostro�ci225. W wyniku tych eksperyment�w uzyskano szereg pozytywnych ustale� (np. obecno�� warstwy barwnika ta�my maszynowej na �ladzie tuszu d�ugopisu, wyst�powanie osadu tuszu d�ugopisu na barwniku ta�my maszynowej, osad grafitu o��wka na linii wykonanej d�ugopisem itp.), potwierdzaj�cych skuteczno�� tej metody226.
Interesuj�c� metod� okre�lania wieku tusz�w d�ugopisowych przedstawi� L. P. Stewart227. Tusze do d�ugopis�w sk�adaj� si� g��wnie z mieszaniny barwnik�w, �ywic i no�nika. No�nik s�u�y do utrzymania zawiesiny barwnik�w i �ywic oraz zapewnienia �atwego obrotu kulki i sp�ywu tuszu na pod�o�e. No�niki s� dosy� lotne i wagowo stanowi� 50% zawarto�ci tuszu. Stewart opisa� pobieranie tuszu z pod�o�a i identyfikacj� wzoru zakwestionowanego tuszu. Zidentyfikowane sk�adniki lotne s� nast�pnie mierzone ilo�-
224 Liczne metody podaj� m.in. J.H. Bradey: Se�uence of pencil strokes, �The Journal of Criminal Law, Criminology and Police Science" nr 2/1963, s. 232-234; W. Hofmann: Die Strichkreuzung zwischen Kugelschreiberschriften, �Kriminalistik" nr 9/1962, s. 392; L. Godown: Se�uence of writings, �The Journal of Criminal Law, Criminology and Police Science" nr 1/1963, s. 101 -109; A. Pogorzelski, J. Cholewi�ski: Badania krzy�uj�cych si� linii graficznych, �Zeszyty Metodyczne Zak�adu Kryminalistyki KG MO" nr 19/1971.
225 A.P. Waeschle: Examination ofline crossings by scanning electron microscopy, �Journal of Forensic Sciences" nr 3/1979.
226 M. Oron i V. Tamir: Development SEM methodsfor sohing forensic problems encountered
586
ciowo metod� chromatografii gazowej. Wst�pne badania wykaza�y, �e wzgl�dne proporcje tych sk�adnik�w zmniejszaj� si� z up�ywem czasu. Ustalenie, jak d�ugo tusz znajdowa� si� na pod�o�u, nast�puje przez por�wnanie wzgl�dnego st�enia sk�adnik�w lotnych zakwestionowanego tuszu z koncentracj� tych sk�adnik�w w znanych tuszach o tym samym wzorze. Om�wi� on te� zale�no�ci mi�dzy wiekiem tuszu, warunkami przechowywania i jako�ci� papieru. Badania te stanowi� jedn� z metod okre�lania wieku dokument�w.
Warto wspomnie� r�wnie� o opracowanym przez oficer�w policji argenty�skiej i opatentowanym urz�dzeniu do ustalania kolejno�ci nak�adaj�cych si� linii graficznych; dzia�a ono na zasadzie fotorotacji, paralelizmu i synchronizacji filmu i na�o�onych linii228.
Metody i techniki bada� graficznych linii krzy�uj�cych si� w celu ustalenia kolejno�ci ich nakre�lenia mo�na podzieli� na dwie kategorie:
- metody nie uszkadzaj�ce i nie zmieniaj�ce dokumentu oraz
- metody, kt�re uszkadzaj� lub zmieniaj� dokument w mniejszym lub wi�kszym stopniu.
Do tych pierwszych zaliczy� nale�y badania optyczne mikroskopem stereoskopowym z osi� optyczn� prostopad�� lub ustawion� pod k�tem do powierzchni badanej oraz badania z u�yciem kr�tkich i d�ugich promieni ultrafioletowych lub podczerwonych zar�wno padaj�cych bezpo�rednio, jak i odbitych. Tego rodzaju badania mikroskopowe umo�liwiaj� tak�e zbadanie bruzd (wg��bie�) na przedniej stronie oraz grzbiet�w na odwrocie kartki w miejscu skrzy�owania linii. Badanie bruzd na czo�owej stronie dokumentu znacznie u�atwia zastosowanie przetwornika obrazu w podczerwieni, kt�ry w odniesieniu do wi�kszo�ci dzi� stosowanych atrament�w i tusz�w usuwa lini� atramentow�, pozostawiaj�c widoczn� bruzd�.
Natomiast metody bada� powoduj�ce uszkodzenie dokumentu wi��� si� albo z wyci�ciem jego fragmentu (o �rednicy lub boku 5-15 mm) w miejscu skrzy�owania, albo z zastosowaniem okre�lonej substancji do bada� skrzy�owania (�rodka do sporz�dzania odlew�w, odczynnika itp.). Istotn� spraw� jest sporz�dzenie przed badaniami kopii dokumentu i skrzy�owania (zdj�cie fotograficzne strony czo�owej, a niekiedy i odwrotnej dokumentu) oraz wykonanie makrofotografii samego skrzy�owania.
Skrzy�owanie linii musi by� wyci�te do bada� spektrofotometrycznych. Badania eksperymentalne przeprowadzone w Instytucie Kryminalistyki i Kryminologii Uniwersytetu w Lozannie wykaza�y, �e metoda ta jest interesuj�ca, chocia� w pewnym stopniu ograniczona: linie przecinaj�ce si� musz� by� dostatecznie szerokie oraz nakre�lone nieprzezroczystymi atramentami r�nych kolor�w, za� powierzchnia papieru nie mo�e powodowa� przerw w linii, co mog�oby zak��ci� wyniki bada�. Metod� t� powinno si� stosowa� w�wczas, gdy wszystkie tradycyjne zawiod�.
228 Informacj� o tym urz�dzeniu zamieszcza �International Criminal Police Review" nr 311/1977, pod tytu�em A� Anti-Fraud Device.